Zerzevan Kalesi ve Mithras Tapınağı

Ülke topraklarımızın, yaşadığımız coğrafyanın çok köklü bir tarihi var ve geniş bir yelpazeye yayılıyor. Ülkemizin hemen her köşesinde araştırmalar devam ettikçe ve kazı çalışmaları yoğunlaştıkça önemli tarihi buluntular ile karşılaşılıyor. Son yıllarda Diyarbakır ili Çınar ilçesinde yine böyle önemli bir yerleşim gün yüzüne çıkarıldı.

Diyarbakır Mardin karayolunun 45. kilometresinde surlarla çevrili tarihi MÖ 9. yüzyıla dayanan Roma’nın sınır garnizonu olan Zerzevan Kalesi’nde kazı ve restorasyon çalışmaları sürüyor. Dünyanın en iyi korunmuş askeri yerleşimde dünyada bulunmuş son Mithras Tapınağı ortaya çıkarıldı. Yapının önemi Roma’nın doğu sınırındaki ilk tapınak olmasından kaynaklanıyor. Öyle ki Morgan Freeman’ın sunduğu İnancın Hikayesi isimli proje belgesel çekimlerini Zerzevan Kalesi’nde yapmayı planlıyor ve yetkililer ile görüşülmüş. History Channel ise belgesel çekimlerini yakın zamanda tamamladı. Zerzevan Kalesi’ndeki ilk kazı ve restorasyon çalışmaları, Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın izinleri ile Doç.Dr. Aytaç Coşkun’un başkanlığında, Dicle Üniversitesi, Türk Tarih Kurumu, Diyarbakır Valiliği, Safir Tuz, Büyükşehir Belediyesi, Çınar Kaymakamlığı, Karacadağ Kalkınma Ajansı, GAP Kalkınma İdaresi, İŞKUR’un desteği ile 2014 yılında başlatıldı ve halen devam ediyor. Kazı çalışmaları hakkındaki detayları öğrenmek için Doç.Dr. Aytaç Coşkun ile görüştüm…

Kilise (Fotoğraf: Mehmet Kılıçoğlu)

Heval Zeliha Yüksel: Zerzevan Kalesi’nde kazı çalışmalarının başkanısınız. Kazı ve restorasyon çalışmaları ne zaman ve kimler tarafından başlatıldı?

Aytaç Coşkun: Askeri yerleşimin bulunduğu alanda bir kalenin varlığı biliniyordu, fakat burada daha önce hiçbir çalışma yapılmamıştı ve garnizon ile ilgili bilgilerimiz oldukça kısıtlıydı. Zerzevan Kalesi’nde ilk kez kazı ve restorasyon çalışmalarına 2014 yılında Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın izinleri ile tarafımın başkanlığında başlandı. Yeni başlayan çalışmalar kısa süre içinde ulusal ve uluslararası alanda büyük yankı uyandırdı. Kazı çalışmaları bölgenin tarihine olduğu kadar turizmine de önemli katkılar sundu ve sunmaya devam ediyor.

Hangi tarihe dayanıyor Zerzevan Kalesi’nin hikayesi? İlk nasıl keşfedilmiş? Nerede yer alıyor ve kalıntılar ne kadar alana yayılıyor?

Roma’nın sınır garnizonu olan Zerzevan Kalesi tarihi Asur Dönemi’ne MÖ 880’e kadar gitmektedir. MS. 3. yüzyılda Roma Dönemi’nde asıl askeri yerleşim inşa edilmiş, 639 yılında İslam ordularının fethine kadar kesintisiz kullanılmıştır. Bu tarihten sonra stratejik önemini kaybeden Zerzevan Kalesi geçici barınak olarak kullanılmıştır. 1766 yılından itibaren çok sayıda seyyah alanı ziyaret etmiş ve burası hakkında kısa bilgiler vermişlerdir. 1890’larda ise ilk olarak bir ailenin kaleye yerleştiği ve sonrasında 17 haneye ulaştığı bilinmektedir. 1967’de ise su sıkıntısı ve ulaşım zorluğu gibi nedenlerle köy halkı Zerzevan’a oldukça yakın bugünkü Demirölçek Köyü’nü eski ismiyle Kela Zerzevan’ı kurmuşlardır. Diyarbakır İli, Çınar İlçesi, Diyarbakır-Mardin karayolu üzerinde yer alan askeri yerleşimde sadece sur içi 60 dönümlük alanı kaplıyor. Sur dışıyla birlikte yaklaşık 1.000 dönümlük alanda kazı ve araştırmalar devam ediyor.

Mithras Tapınağı

Surlarla çevrili yerleşimde hangi kamu yapıları bulunmaktadır? Hangilerinin kalıntıları günümüze ulaşmış? Nasıl bir hayat olduğu öngörülüyor bu yerleşimde?

1.200 metre uzunluğunda, 15 metre yüksekliğinde surlarla çevrelenmiş askeri yerleşimde, kamu yapılarının bulunduğu güney alanda, 21 metre yüksekliğinde gözetleme ve savunma kulesi-güney kule, kilise, yönetim binası, arsenal, kaya sunağı gibi mimari kalıntılar yer almaktadır. Kuzeyinde ise cadde-sokaklar ve konutlar takip edilebilmektedir. Konutların bulunduğu alanda aynı zamanda su sarnıçları, yeraltı kilisesi, yeraltı sığınağı, dünyada bulunmuş son, Roma’nın doğu sınırındaki ilk Mithras Tapınağı tespit edilmiştir. Surların dışında ise yerleşime su sağlayan kanallar, sunu çanakları ve taş ocakları, nekropol alanında ise kaya mezarları ve tonozlu mezarlar dikkati çekmektedir. Askeri yerleşimde savaş olmadığı zamanlarda yaklaşık 1200 asker ve 400 sivilin yaşadığı tahmin ediliyor.

Mithras Tapınağı’nın önemli özellikleri nelerdi? Nasıl bir inanç sistemi idi ve kalıntılar bize o döneme ait neler söylemekte?

Zerzevan Kalesi’ndeki Mithras Tapınağı yeraltına ana kaya oyularak inşa edilmiş Roma’nın gizem dinine ait bir yapıdır. Yapının doğu duvarında ana kayaya oyulmuş sütunlar ve ortada büyük, yanlarda iki küçük niş bulunmaktadır. Ortadaki büyük niş etrafındaki iki sütunun üzerinden yükselen kuşak üzerinde ve diğer iki küçük kuşakta boya kalıntıları görülebiliyor. Mithras’ın boğayı kurban ettiği sahnenin yer aldığı plaka da yine bu ortadaki büyük nişe konulmaktaydı. Ayrıca doğu duvarda ışın tacı motifi de günümüze kadar korunmuştur. Küçük nişlerden birisinde oldukça düzgün oyulmuş su çanağı ve hemen önünde yapının zemininde havuz bulunmaktadır. Su çanağı ile havuz duvarın içinden geçen bir kanal ile bağlantılıdır ve Mithras dini törenlerinde su ya da kan kullanıldığı bilinmektedir. Ayrıca tavan kısmında simetrik olarak yapılmış dört adet bağlama yeri de bulunmaktadır. Yapının giriş kapısında ise yazıt ve semboller açık bir şekilde görülmektedir. Hıristiyanlığın yayılması ile birlikte Mithraeum tahrip edilip kapatılmıştır.

Hint-Pers kökenli olan tanrı Mithras güneş tanrısıdır ve kültü güneşe tapınmaya dayanır. Ayrıca ışığın, savaşın, adaletin ve inancın da simgesidir. Öğretisi dünyanın yaratılışı üzerinedir ve evreni kontrol eden tanrı olarak da bilinir. Mithras gizem dini Romanın egemen olduğu bütün topraklarda özellikle askerler, aristokratlar ve tüccarlar arasında oldukça yaygındır. M.S. 2. ve 3. yüzyılda Roma İmparatorluğu’nda etkili olmuş, M.S. 4. yüzyılda Hıristiyanlığın yayılmasıyla birlikte yasaklanmıştır. Yapı, Roma İmparatorluğu’nun doğu sınırındaki ilk, dünyada ortaya çıkarılmış son önemli Mithraeumdur. Yapının ortaya çıkarılması törenleri büyük bir gizlilik içinde ve dışarıya kapalı yapılan dinin öğretilerinin anlamlandırılması açısından oldukça önemlidir.

Kilise (Fotoğraf: Bestami Bodruk)

Stratejik kilit noktada yer alan ve Roma’nın askeri yerleşimi olan Zerzevan Kalesi’ndeki bu çalışmalar, bölgenin Roma Dönemi’nin aydınlanması açısından oldukça önemli bir rol üstleniyor. Sizin öngörünüze göre bundan sonraki süreçte nereler keşfedilir?

Zerzevan Kalesi’nde yapılan çalışmalar bölgenin Roma Dönemi’nin aydınlatılmasının yanı sıra Asur, Pers, Parth, Sasani dönemleri ile ilgili de önemli bilgiler sağlamaktadır. Zerzevan Kalesi’nde hem yer üstü, hem de büyük bir yer altı şehri bulunmaktadır. Çalışmalar ilerledikçe birçok yeni yapı ortaya çıkarılacak, söz konusu dönemler ile ilgili önemli veriler elde edilecektir.

Belgesellere de konu oldu Zerzevan Kalesi. İnancın Hikayesi (The Story of God with Morgan Freeman) belgeselinin 3. Sezon çekimlerini Zerzevan Kalesi’nde yapmayı planladığı ve gerekli girişimlerde bulunduğu söylendi. History Channel 6 ülkede çekeceği Lost Worlds belgesel serisi için yine Zerzevan Kalesi’ne yer vereceği söylendi. Nasıl gelişmeler var biraz anlatır mısınız?

Zerzevan Kalesi’nde ilk olarak Uluslararası Dünya Anıtlar Sitler Konseyi ICOMOS’un uluslararası bilimsel komitesi ICORP tarafından hayata geçirilen “ICORP-On The Road” projesi kapsamında belgesel çekimleri yapılmıştır. Dünyada 6 ülkede kültür mirası ile ilgili ilham verici çalışmaların hikayeleri kayıt altına alındığı proje kapsamında Zerzevan Kalesi çekimleri tamamlamıştır. History Channel’ın 6 bölüm halinde 6 ülkede çekeceği belgesel serisinde yer alan Zerzevan Kalesi ve Mithras Tapınağı çekimleri ise yeni yapıldı. Ayrıca İnancın Hikayesi (The Story of God with Morgan Freeman) projesi kapsamında Zerzevan Kalesi’nde çekimler yapılması planlamaktadır ve bu konuda gerekli girişimlerde bulunmuşlardır. Kazı çalışmaları ile elde edilen verilerin değerlendirildiği çok sayıda bilimsel yayınların yanı sıra Tourmag turizm dergisine kapak olan çalışmalar National Geographic Dergisi, Atlas ve Magma dergilerinde de yayınlanmıştır.

Kazı çalışmalarında önemli eserler ortaya çıkarılmakta. Bu konuda bilgi verebilir misiniz?

Dünyanın en iyi korunmuş garnizonlarından birisi olan Zerzevan Kalesi yaklaşık 1.400 yıl boyunca el değmemiş hiçbir çalışma yapılmamış bir alandır. Kazı çalışmalarına baktığımız da hem askerlerin hem de sivillerin yaşadığına dair her türlü kalıntıyı bulabiliyoruz. Romalıların kullandığı ameliyat aletlerine, orda ki yaşayan askerlerin kemer tokalarına, ailelerin takılarına, kadınların saç iğnesine, erkeklerin elbiselerinde kullandığı fibulalarına, kandillere, seramik kaplara kadar hem günlük hem de askeri yaşama dair her türlü eser iyi korunmuş bir şekilde ortaya çıkmaktadır. Şu ana kadar hem pagan Roma hem de Hıristiyan Roma’ya ait büyük bir koleksiyon ele geçmiştir. Ayrıca kazılar ile ortaya çıkarılan Asur mührü de ön plana çıkmıştır. Asur Dönemi ile ilgili ele geçen taş, metal ve seramik eserler de vardır. Fakat dönemi için önemli buluntu olan silindir mühür ayrıcalıklı bir kişiye ait olmalıdır. Üzerindeki figürler çok iyi korunmuş ve klorite işlenmiştir. Yakın zamanda kazılar ile ortaya çıkarılan binlerce eserin sergileneceği Zerzavan Müzesi’nin yapılması planlanmaktadır ve bu konuda çalışmalar devam etmektedir.

Eskiz: Heval Zeliha Yüksel

Kazı ve restorasyon çalışmalarının oldukça uzun sürdüğü bilinmektedir. Zerzevan Kalesi’nde çalışmalar daha ne kadar sürer?

Kazı ve restorasyon çalışmaları büyük bir titizlikle 2014 yılından bu yana tüm yıl boyunca kesintisiz devam etmektedir. 1 yıl içinde Zerzevan Kalesi’nin tamamen turizme açılması planlanmaktadır. Fakat alanın kazılması uzun yıllar sürecektir.

Diyarbakır’ın taşı gri renk ve bazalt iken Zerzevan Kalesi’nin taşlarının daha sarı olduğunu görüyoruz. Özellikleri nedir, Diyarbakır surlarından farkları nelerdir? Bilgi verebilir misiniz?

Zerzevan Kalesi’nin bulunduğu alanda kayaç yapısı kalkerdir. Bu nedenle Diyarbakır sur içinden farklı olarak bazalt yerine Zerzevan’da kalker, kireç taşı yapıların inşasında kullanılmıştır. Normalde beyaz renkte olan kalker, çevresel faktörlerden dolayı yapılarda sarı renge dönüşmüştür.

Zerzevan Kalesi ve Mithras Tapınağı 2020 yılında UNESCO Dünya Mirası Geçici Listesi’ne girdi. Böylece Diyarbakır ili, ülke tanıtımı ve turizmi açısından son derece önemli hale geliyor. Bu konuda neler söylemek istersiniz?

UNESCO Dünya Mirası Geçici Listesi’ne alındı. Hızlı bir şekilde asıl liste için de çalışmalar Karacadağ Kalkınma Ajansı ile birlikte yürütülmektedir ve kısa süre içinde alan dünya mirası olacaktır.

Zerzevan Kalesi kazı çalışmaları bölge tarihini aydınlattığı gibi bölge turizmi açısından da oldukça önemlidir. Alan şu anda yerli, yabancı ziyaretçilerin yoğun olarak ziyaret ettiği bir ören yeri haline gelmiştir. Dünya Turizm Yazarları ve Gazetecileri Federasyonu (FIJET) tarafından her yıl verilen Dünya Turizminin Oskarı “Altın Elma” ödülü 2018 yılında Diyarbakır’a verilmiştir. Bu ödülün Diyarbakır’a verilmesinde Zerzevan Kalesi ve Mithras Tapınağı’nın katkısı oldukça fazladır. Zerzevan Kalesi’ni 2019 yılında yaklaşık 420 bin kişi ziyaret etmiştir. 2020 yılında eğer koronavirüs salgını olmasaydı beklenen ziyaretçi sayısının 1 milyonu geçmesi beklenmekteydi ki salgına rağmen sayı 160 bin kişiyi geçmiştir.

Verdiğiniz bilgiler için çok teşekkür ederiz.

İlginizden dolayı ekibim adına sizlere teşekkür ediyorum.