Mardin’de Neler Oluyor?

Mardin Valiliği; kentin sahip olduğu tarihi ve kültürel mirasının korunması ve gelecek nesillere taşınması, Mardin’in UNESCO Dünya Kültür Mirası Listesine dâhil edilmesinin öneminin farkında olarak “Tarihi Dönüşüm Projesi” adı altında bir dizi faaliyet yürütmektedir.

2002 yılında Kültür ve Turizm Bakanlığı, Mardin Kentsel Sit Alanı’nın UNESCO Kültür Mirası Listesine dâhil edilmesi için bir başvuru yapmıştır. Başvurunun sonrasında Dünya Anıtlar ve Sitler Konseyi’nin hazırlamış olduğu ve eksiklikleri içeren raporu doğrultusunda Mardin ilinin başvuru dosyası; reddedilme olasılığı göz önüne alınarak geri çekilmiştir. Bu tarihten sonra belirtilen eksikliklerin giderilmesi yönünde çeşitli çalışmalar yapılmış, ancak kapsamlı bir çalışma olmaması nedeniyle yetersiz kalmıştır. Mardin Valiliği, kentin UNESCO Dünya Kültür Mirası Listesine girebilmesinin önünde duran tüm engelleri giderebilmek amacıyla 2009 yılında “Mardin Tarihi Dönüşüm Projesi” çalışmalarını başlatmıştır.

Valiliğin Mardin Tarihi Dönüşüm Projesi’ni yürütmesindeki ana hedef; kentin tarihi kimliğinin muhafaza edilerek turizm sektöründe ekonomik değer olarak kullanılması, şehrin UNESCO Dünya Kültür Mirası listesine dâhil edilmesi ile ülkemiz ve dünya turizmine kazandırılması, böylece ilin sosyal ve ekonomik kalkınmasına katkı sağlanmasıdır. Bu hedefe ulaşmak için proje kapsamında; Mardin Artuklu İlçesi kentsel sit alanının karakteristik özelliklerini korumak için sonradan inşa edilen yapıların yıkılması, tarihi ve kültürel değerlerin korunmasına yönelik olarak planlama, projelendirme, iyileştirme ve restorasyon çalışmaları yürütülmektedir.

Mardin’deki uygulamalar kapsamında Türkiye’nin birçok ilinde de yapılan “kentsel dönüşüm projeleri”nin yanında, “Mardin Sürdürülebilir Turizm Projesi” yapımı devam eden üzerlerinde en çok durulan projelerdendir. Bu kapsamda farklı alanlardaki çalışmalar bu şekildedir:

Betonarme ve Eklenti Yapıların Yıkılması: Proje kapsamında, geleneksel şehir dokusunu ve silueti bozdukları gerekçeleriyle 2015 yılına kadar 19 adet kamu binası yıkılmıştır. 154 adet özel mülk ise kamulaştırılarak yıkılmıştır.

Tarihi Şehrin Altyapı Çalışmaları: Kanalizasyon, içme suyu, elektrik ve telefon hatlarının yer altına alınması faaliyetlerini kapsamaktadır. Kentin 1950’li yıllarda yapılmış ve çoğu çürüyen, insan sağlığına verdiği zararların yanında; tarihi yapıların bodrum katlarına sızarak temellerine de zarar veren içme suyu ve kanalizasyon şebekesinin yenilenmesi çalışmalarına başlanmıştır. İşin büyük bir kısmı bitirilmiştir.

Üstyapı Çalışmaları: Sit alanında altyapı çalışmalarının tamamlandığı yerlerde üst yapı çalışmaları başlanmıştır. Kentin ana ulaşım yolu olan 1.cadde bazalt taşı, ara sokaklar kayrak taşı ve çarşı bölgesi kesme bazalt taş ile kaplanmıştır. Telefon ve elektrik direkleri yer altına alınmıştır. 2,9 kilometreden oluşan 1.Cadde’nin üst yapısı tamamlanmış olup, ara sokaklarda çalışmalar devam etmektedir.

Kamu Binalarının Restorasyon Çalışmaları: Tarihi Dönüşüm Projesi kapsamında kamuya ait olan tescilli yapıların restorasyon ve yeniden işlevlendirme çalışmaları başlatılmıştır. Bu kapsamda ilk olarak “Eski Vali Konağı” binası restore edilerek “Mardin Valiliği Ofisi” olarak kullanıma açılmıştır. 1. Cadde üstünde, Şehidiye Mahallesi Üç yol mevkiinde bulanan ve valilik tarafından kamulaştırılan tescilli yapı restore edilmiş ve “Mardin Gençlik Evi” olarak işlevlendirilmiştir. Gene, ana cadde üzerinde Latifiye Mahallesi’ndeki eski Halk Eğitim Binası’nda restorasyon çalışması tamamlanmış olup “Mardin Kültür ve Sanat Merkezi” olarak yeniden işlev verilmiştir. Tarihi Mardin Kız Meslek Lisesi restore edilip “Olgunlaştırma Enstitüsü” ne dönüştürülmüştür. Vaktiyle anıtsal bir konak olan tarihi Gazipaşa İlköğretim Okulu’nda ise restorasyon çalışmaları devam etmektedir.

Sokak Sağlıklaştırma Çalışmaları: Mardin Artuklu İlçesi Kentsel Sit Alanı içerisinde başlatılan sokak sağlıklaştırma çalışmalarının amacı; özellikle turistlerinde yoğun olarak kullandıkları sokakların aslına uygun hale getirilmesidir. Bu kapsamda; yapıların sokaklara bakan cephelerinde çimento esaslı derz ve sıvalar sökülerek, yapılar aslına uygun hale getirilmeye çalışılmaktadır. Sokaklarda sonradan yapılan beton ve briket duvarlar kaldırılarak taş duvarlara dönüştürülmüştür. Metal ya da betonarme direkler ile yukarıdan giden ve görüntü kirliliğine sebep olan elektrik ve telefon hatları da yer altına alınmıştır. Çalışmalar devam etmektedir.

Projelendirme Çalışmaları: Bu kapsamda Mardin Kentsel Sit Alanı’nın hâlihazır haritası ve üç boyutlu rölöve çalışmaları tamamlanmıştır. Koruma amaçlı imar planının yapılması çalışmaları devam etmektedir. 23 adadan oluşan, ana caddenin güney yamacındaki geleneksel zanaat çarşılarının da lazer tarama yöntemi ile rölöveleri tamamlanmıştır. Rölöve çalışması, Diyarbakır Kültür Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu tarafından onaylanmıştır. Uygulamaya geçmek için restorasyon projeleri hazırlanması planlanmaktadır.

Mardin Kalesi Güçlendirme Projesi: Kaya parçalarının düşmesi nedeniyle can güvenliği riski oluşturan ve kentin yüzyıllardır çözülemeyen sorunu olarak öne çıkan Mardin Kalesi için 30 Mayıs 2011 tarihinde “Mardin Kalesi Güçlendirme ve Restorasyon Projesi” ihale edilmiş ve sözleşmesi yapılmıştır. Hazırlanan projeler Koruma Bölge Kurulu tarafından onaylanmış olup uygulamaya başlanmıştır. Kalede çalışmalar devam etmektedir; üstünde bulunan arkeolojik alan için Kültür Bakanlığı’nın finansı ile kazı başlatılmıştır. Kazı başkanlığını Mardin Müzesi Müdürlüğü üstlenmiştir. Mart 2015 itibari ile bakanlığın göndermiş olduğu para bittiği için kazı durmuştur. Bakanlıktan yeni ödenek beklenmektedir.

Kentsel Dönüşüm Projesi: Mardin Valiliği, Mardin Belediyesi ve TOKİ Başkanlığı arasında imzalanan “Mardin Kentsel Dönüşüm ve Gelişim Projesi” kapsamında TOKİ tarafından 2500 dönümlük alanda yaklaşık 7000 konut üretimi yapılacaktır. Bu kapsamda Mardin Artuklu İlçesi Kentsel Sit Alanı, Ensar, Ofis, İstasyon ve Saraçoğlu Mahallelerinde bulunan imar planlarına aykırı yapılar; kıymet takdir bedelleri değerince, konut karşılığı takas yöntemiyle kamulaştırılıp yıkılması düşünülmektedir. Kentsel dönüşüm projesi kapsamında toplam 4 bin 760 konut üzerinde yapılan inceleme sonucunda 570 binanın tamamen, 860 binanın ise bir bölümünün yıkılmasına karar verilmiştir. Kentsel Dönüşüm ve Gelişim Projesi kapsamında bugün Mardin Merkez Nur Mahallesi’nde “1423 Adet Konut, 1 Adet Ticaret Merkezi ve Cami İnşaatı” bitirilmiştir. İstasyon Mahallesi’nde ise “375 Konut, 16 Derslikli İlköğretim Okulu, Büfe ve Sosyal Tesis İnşaatı” işi de tamamlanmıştır. Fakat herhangi bir yıkım karşılığı konut alma işlemleri başlamamıştır. Bu konu muallakta kalmış yeni konutlar da boş kalmıştır.

Mardin Sürdürülebilir Turizm Projesi: Mardin Valiliği’nin, turizmin kentin ekonomik ve sosyal gelişimini sağlayacak önemli sektörlerden biri olduğu düşüncesinden yola çıkarak geliştirdiği projedir. Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı’nın yürüttüğü, Rekabetçi Sektörler Programı’nın öncelikleri arasına giren Mardin Sürdürülebilir Turizm Projesi; yaklaşık 9 milyon avroluk mali yardımla desteklenmektedir. Proje; turizm sektöründe rekabetçiliği ve bunun getireceği ekonomik avantajları arttırmayı amaçlamaktadır. Özellikle kültür ve inanç turizmi alanında rekabet gücüne sahip olan Mardin’de turizmin çeşitlendirilerek geliştirilmesi; Mardin için bir marka konsepti oluşturulması ve konsepte uygun görsel ve sözel tasarımlar aracılığıyla Mardin’in turizm sektöründe bir marka olarak konumlanması sağlaması amaçlanmaktadır.

Proje kapsamında kentteki turizm işletmelerine başta gıda üretimi ve servis becerileri olmak üzere çeşitli konularda eğitim verilmektedir. Turizm sektöründe faaliyet gösteren Kobi’ler, restoran işletmeleri, özel tur operatörleri, tur rehberleri ve turizm enformasyon memurlarına yönelik bu eğitimler sayesinde, hizmet kalitesinin arttırılması planlanmaktadır.

Mardin’in fiziksel turizm altyapısının da iyileştirildiği proje kapsamında; sit alanı içinde yer alan tarihi 1.Cadde üzerinde bulunan işyerlerinin dış cepheleri iyileştirilirmiştir. Bu iş; Avrupa Birliği ve Türkiye Cumhuriyeti tarafından “Mardin 1.Cadde Onarım ve Yenileme İşleri” adı altında finanse edilmiştir. Europeaid/ 132931/D/WKS/TR kodlu iş; “Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı AB ve Dış İlişkiler Genel Müdürlüğü Bölgesel Rekabet Edebilirlik Programı Koordinasyon ve Uygulama Daire Başkanlığı” tarafından ihale edilmiştir. “Umart ve Yasinoğlu Limited Şirketleri Ortaklığı” işe, yüklenici olarak 2013 yılının Nisan ayında başlamış ve 2015 yılının Mart ayında işi bitirmişlerdir.

Mardin Sürdürülebilir Turizm Projesi’nin tanıtım ve markalaşma çalışmalarının somut çıktıları olarak hedeflenenler bunlardır:

• Mardin için turizm logosu ve kurumsal kimlik setinin geliştirilmesi,
• Yurtiçi ve yurtdışı fuarlarında Mardin tanıtımına katkı sağlanması,
• Mardin turizm festivalleri, Mardin kitapları, gezi rehberleri, haritalar,
• Turizm web portalinin oluşturulması,
• Pazarlanabilir yeni turizm ürünlerinin tasarlanması,
• Tanıtım filmi, broşür, poster, afiş vb. tanıtım malzemeleri hazırlanması… Bu somut çıktıların bir kısmı gerçekleşmiş olup, bir kısmı hazırlık aşamasındadır.

Çalışmalar kapsamında “Mardin Turizm Stratejik Planı” hazırlanmıştır. Plan; Mardin’deki paydaşların ortak özlemini yansıtan Mardin turizm vizyonuna erişebilmek için gerekli uygulamalara yön verecek stratejileri ve eylem planlarını ortaya koymaktadır. 2013 yılının Kasım ayında yapılan Bilgilendirme ve Vizyon Geliştirme Çalıştayı’na sektör ile ilgili 191 kişi katılmış ve Mardin 2023 Turizm Vizyonu şöyle belirlenmiştir: “Mardin; kültürel mirası, çok kültürlü barışçıl, hoşgörülü kimliği ile rekabetçi, sürdürülebilir turizm yaklaşımıyla, sosyo-ekonomik ve kültürel olarak gelişen bir dünya markası olacaktır.” Mardin’deki turizm varlıklarını korumak ve geliştirmek, turizm gelirlerini arttırmak, turizmde rekabet gücünü arttırmak, toplumsal gelişim ve fırsat eşitliğini sağlamak; bu vizyon doğrultusunda amaçlananlardır.

Sonuç

Sahip olduğu tarihi ve kültürel mirası ile dünyanın ilgisini çeken bu kent; yürütülen bu çalışmalar neticesinde, turizm sektöründe ön sıralarda yer alacağı, böylelikle ilin sosyal ve ekonomik kalkınmasının gerçekleşeceği düşünülmektedir. Yapılmakta olan çalışmalar tamamlandığı zaman; Mardin Artuklu İlçesi Kentsel Sit Alanının, UNESCO Dünya Kültür Mirası Listesine girebilmesi için başvuru yapılması planlanmaktadır.

Fakat bu amaca yönelik iyi niyetle yapılan çalışmaların hepsinde, özellikle inşaat işlerinde işçilik zafiyetleri ve uygulama hataları bulunmaktadır. Ana cadde zemin ve kaldırım döşemelerinde çatlaklar ve çökmeler başlamıştır. Otopark sorunu giderilemeyen kentsel sit alanında kaldırma park eden araçlar yüzünden yayalar yürüyememektedir. Yakın bir zamanda belediyenin kaldırımlara monte ettiği duba ve çiçeklikler ile bu sorun; geçici olarak çözülmeye çalışılmaktadır.

1. Cadde’de yapılan cephe yenilenmesinde tüm dükkânların aynı tarz doğrama ve kepeneklere sahip olmaları eleştirilmiştir. Aynı biçime sahip dükkân görüntüsü, düzenli olarak görülse de ticaret işlevinin en yoğun olduğu bu eski cadde; tarihi boyunca sahip olmadığı modern tek tip bir görünüme bürünmüştür. Farklı işlevlere sahip dükkânlar -örneğin, kasap ile kuyumcu- bile aynı cephe sistemine sahip olmuştur. Esnaf, dükkân cephelerinde kullanılan ahşap doğramaların işçilik ve montaj hatalarında şikâyetçidir (Şekil 1).

Şekil 1: Ana caddenin bugünkü görünümü

Altyapı projelerinde geleneksel sokaklarda kırıcı ile kazı yapılarak, 50 x 60 cm genişliğinde eski ve özgün taş kanalizasyon kanalları ortadan kaldırılmıştır. Yerlerine 30-40 cm çapında plastik kanalizasyon boruları döşenmiştir. Bugün; yağışlı havalarda yağış suyunun da bu borulara akması ile kentsel sit alanındaki rögarlardan su taşmaları görülmektedir.

Kentsel dönüşüm projesi ile yıkılacak olan yapılar sonucunda, zaten nüfusu azalmakta olan Artuklu Kentsel Sit Alanında ikamet edenler daha da azalacaktır. Maddi durumları iyi olmadığı için eski şehirde yaşamaya devam eden insanlar, bir şekilde borçlandırılarak TOKİ konutlarına yönlendirileceklerdir. Apartman hayatının getireceği yakıt parası, kapıcı aidatı ve ortak masraf vb. giderleri karşılayabilecek durumda olmayan ve yıkılması düşünülen betonarme binalarda oturan bu ailelerin durumu bugün daha gündeme gelmemiştir.

Yapılacak dönüşüm ve yıkımlarla şehir; yaşayan bir kent olmaktan çıkma tehlikesi ile karşı karşıyadır. Şehir; gelip geçilen, görülen, fotoğrafı çekilen, her yerde aynı objelerin satıldığı bir tamamen turistik kent halini alma eğilimindedir. Aşağı çarşıdaki zanaat sokaklarının kapanması ve şehrin gıda pazarlarındaki dükkânların bile yavaş yavaş kapanmaya başlaması, bu eğilimin alametlerindendir (Şekil 2). Hatta işlevini yitiren çarşılardaki tescilli dükkânlar terk edilmişlik ve bakımsızlıktan ötürü yıkılmaya başlamıştır (Şekil 3). Aynı kaderi sivil konutlarda paylaşmaktadır. Bu senenin mart ayında Şehidiye mahallesindeki terk edilmiş tescilli bir konağın güney cephesi sokağa ve hemen yanındaki 18. yy eseri olan Molla Halil Cami avlusuna doğru yıkılmıştır (Şekil 4-5).

Şekil 2: Bir dönemin meşhur Hasan Ammar Çarşısı’nın bugünü

Şekil 3: 2016 yılında dükkân cepheleri yıkılan terk edilmiş dericiler çarşısı

Şekil 4: 2017 yılının ocak ayında yıkılan Şehidiye Mahallesi’ndeki ev

Şekil 5: Mardin kentsel sit alanında bakımsızlıktan ötürü yıkılmış bir başka konut

Öte yandan sürekli eski şehrin konuşulması Yenişehir denilen ve 1980’lerle gelişmeye başlayan semt hakkındaki uygulamaların ikinci plana alınmasına neden olmuştur. Yenişehir’de bugün Türkiye’nin her ilinde olduğu gibi arazi rantı; inşaat sektörünü fazlasıyla etkilemiştir. 1990-2006 arasından inşa edilen binalar 4-6 katlı iken bu tarihlerden sonra getirinin farkına varılmış; imar tadilatları ile yoğunluk arttırılarak 10-25 katlı binalara ruhsat verilmeye başlanmıştır. Üstelik arazi ve konut fiyatları giderek artmıştır; yeni yapılan lüks apartman dairelerinin fiyatı 150.000 ile 400.000 TL arasındadır. Son iki yılda inşaat ruhsatı almış 19.000 adet konuttan bahsedilmektedir. Aşarı yeni konut üretimi ve kentsel yenileme yasası ile eski apartmanların yıkılıp yerine yoğunluk arttırılarak yenilerinin eklenmesi; yakın bir zamanda Mardin gibi nüfus artış oranı belli bir şehirde konut krizini doğurması içten bile değildir (Şekil 6-7-8).

Şekil 6: İçinden çıkılamaz bir hal alan Mardin Yenişehir semtinin bugünü

Şekil 7: İçinden çıkılamaz bir hal alan Mardin Yenişehir semtinin bugünü

Şekil 8: Birkaç yıl önce bağlık olan Yenişehir’in Yalımköy Mahallesi’nde her şeye rağmen hala yükselen binalar…

Her geçen gün bir yeni butik otel ya da pansiyon açılan kentsel sit alanında, dönüşümle beraber konut işlevinden çok; ticari konaklama işlevi gittikçe artmaktadır. Fakat bu durum sürdürülebilir değildir. . Günümüzde “Mardin kentsel sit alanının geçim kaynağı turizmdir” denilse yanlış söylenmiş olmaz. Bu sebeple bölgede farklı zamanlarda meydana gelen terör olayları turizm ile geçinen şehrin ekonomisini olumsuz etkilemektedir. Birkaç yıl önce sayıları yirmiye yaklaşan butik otellerin %75’i ve kentsel sit alanında turizm etkisi ile işlevi değişen çarşıların ya da dükkânların çoğu bugün kapalıdır. Mardin şehir merkezi için turizmi tek kurtuluş yolu olarak görmenin yanlış olduğu anlaşılmıştır. Bölgedeki politik durum normalleştikten sonra da arayış içindeki bu sektörel dönüşüm, devam edecek gibi görünmektedir.

Yerel yönetim ve kamu tarafından UNESCO Dünya Kültür Mirası Listesi’ne aday ya da üye olabilme amacına aşırı bir odaklanma ve bundan fazlasıyla bir beklenti vardır. Kentsel sit alanı geleneksel konut dokusu zamanla betonarme ekler ile çok bozulmuştur. Yirminci yüzyılın başına kadar belirgin olan şehir surlarının bugün izi bile pek yoktur. Mardin Kalesi askeri bir alan olduğu için ziyaret yasaklanıştır. Bu askeri yasak, içinde arkeolojik kalıntıların bulunduğu kale ile sur içi yerleşimi arasındaki kopukluğa sebep olmuştur. Kalesi ile beraber bir bütün olması gereken kentsel sitin UNESCO listesine girebilecek bir hale gelmesi çok uzun uğraş ve maddi kaynak gerektirmektedir. Bu da Türkiye gibi kültür hizmetlerine kaynakları kısıtlı bir ülkede çok zordur. Üye olsa da olmasa da şehir yurtiçi turizminden payını zaten almaktadır. Üye olması, yabancı turist oranını arttıracaktır; fakat bu da yerli halkı hala içinde yaşayan şehrin tamamen turistikleşmesine sebep olabilecektir.

Mardin Valiliği, belediyesi ve merkezi yönetim tarafından yapılan uygulamalar ile Mardin’de turizm, bir araç değil amaç olarak algılatılmıştır. Yerel yönetim ya da kamu; turizm üzerine aşırı odaklanmıştır. Şüphesiz turizm Mardin için önemlidir. Fakat önemli olan; Mardin’i yaşayanları ile birlikte korumak, sahip olduğu organları ile bir şehir olarak gelecek nesillere aktarmaya odaklanmalıdır. Turizmin şehri tüketmesinin önüne geçilmelidir.

Kaynakça

• Avcı, Hüseyin, Mardin Tarihi Dönüşüm Projesi, İdarecinin Sesi, Ocak-Şubat, s. 126-127, 2013, Ankara.
• Mardin Valiliği, Mardin Sürdürülebilir Turizm Projesi, Mardin Kültür Sanat Dergisi, Yıl:1, Sayı:1, s.46-51, 2015, Mardin.
• Mimarlık, Mardin’de Kentsel İyileştirme Kapsamında Niteliksiz Yapılar Yıkılıyor,
• Mimarlık, Sayı:350 Kası -Aralık, s.10, 2009, İstanbul.
• Mimarlık, Mardin’de Tarihi dönüşüm Projesi, Mimarlık, Sayı:361 Eylül-Ekim, s.13, 2011, İstanbul.
• http://www.ntv.com.tr/arsiv/id/25096575 ,Tarihi Mardin yeniden inşa edilecek, (Erişim: Mayıs 2015).
• http://www.toki.gov.tr/illere-gore-uygulamalar/2749, İllere göre uygulamalar: Mardin kentsel dönüşüm ve gelişim projeleri, (Erişim: Mayıs 2015).
• http://mardinturizmprojesi.org/web/index.php, Mardin Sürdürülebilir Turizm Projesi, (Erişim: Mayıs 2015).
• https://webgate.ec.europa.eu/europeaid/online- services/index.cfm?ADSSChck=1335258076732&do=publi.detPUB&searchtype=QS&orderb y=upd&orderbyad=Desc&nbPubliList=10&page=1&aoref=132931&userlanguage=en, Renovation and Rehabilitation Works for Mardin 1st Street (Erişim: Mayıs 2015)
• Mardin Büyükşehir Belediye Başkanı Ahmet Türk’ün detaylı basın açıklaması için bkz: http://www.mardinlife.com/bir-donemde-19-bin-hane-ruhsati-verildi-haberi-18274

Not: Tüm görseller yazara aittir.