Bernd Nicolai ile Erken Cumhuriyet Mimarisi Üzerine

Geçtiğimiz aylarda SALT Beyoğlu'nda bir konuşma gerçekleştiren “Modern ve Sürgün” kitabının yazar Bernd Nicolai ile erken Cumhuriyet mimarisine dair bir söyleşi gerçekleştirdik.

Betül Atasoy: Erken Cumhuriyet dönemi mimarisiyle ilgili bir araştıma yapmaya nasıl karar verdiniz? Bildiğiniz gibi Almanca konuşan ülkelerden Batı’ya gidip üretim yapan mimarlar hakkında birçok yayın var. Sizin bir Doğu ülkesini seçmenizin sebebi neydi? Kişisel bir meydan okuma mı?

Bernd Nicolai: Bu çalışma yaklaşık 20 sene önce 1990’da İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Tarihi programı ve Berlin Teknik Üniversitesi Sanat Tarihi programı arasındaki iletişim sonucunda başladı. İstanbul’a geldim ve 1916’da Almanların katıldığı “House of Friendship” yarışmasıyla ilgili de olmak üzere bazı konuşmalar hazırladım. Bu yarışma Birinci Dünya Savaşı sırasında bir Alman-Türk derneği tarafından geliştirilmişti ve Osmanlı İmparatorluğu ve Almanya arasındaki dostluğu pekiştirmeyi hedefliyordu. Buraya geldikten kısa bir süre sonra yarışmaya katılan mimarların çoğunun, 20 sene sonra, 1930’larda ve 40’larda Türkiye’de çalışmaya başladığını farkettim. Mete Tapan gibi konu üzerine çalışanlar olmuştu ama konunun tam bir analizi yapılmamıştı. Ben de sorunun farklı aşamalarını incelemek istedim. Zor bir araştırma olacaktı. O dönemde Cumhuriyet Arşivi adeta bomboştu. Modernizm, mimarinin transferi ve sürgün hakkında bir kitap yazmak istedim ve bu 1990’larda çalışılmayan bir konuydu. Mimari öğelerin transferi konusu her ne kadar çalışılmış olsa da modernizm ve sürgün kavramları hiç tartışılmamıştı.

BA: Peki Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi’nde çalışırken İTÜ’deki akademisyenlerden yardım aldınız mı?

BN: Özellikle Zeynep Kuban bana çok yardımcı oldu. Arazi gezileri yaptık. Arşivde neredeyse hiçbir şey bulamadık fakat Anıtkabir gibi önemli yarışmalar hakkında oldukça çarpıcı belgeler bulduk. Günümüzde zannedersem arşivler o döneme nazaran daha gelişmiş durumda.

Anıtkabir Uluslararası Mimari Yarışması – Emin Onat ve Orhan Arda Önerisi

BA: Türkiye’ye gelen yabancı mimarların çalışma motivasyonları nelerdi? Sadece davet edildikleri için mi burada çalışmaya başladılar yoksa yeni ve modernleşme isteğinde olan bir toplumun yapılanmasında görev almak onları heyecanlandıran bir olgu muydu?

BN: Bu transfer Atatürk ve Kemalist bürokrasinin önde gelenleri tarafından başlatıldı ve yabancı mimarlar Türkiye’ye çağrıldılar. Clemens Holzmeister, Ernst Egli gibi mimarlar direkt olarak davet edildiler ve ilk yıllarda Atatürk ile birebir diyalog içerisindeydiler. Atatürk’ün kendisi de birşeyleri değiştirmek istedi. Örneğin Kemalettin Bey’in “Gazi Eğitim Enstitüsü”nü Egli modern bir binaya çevirdi. Bunun yanı sıra 1930’larda bürokrasi olgunlaşmıştı. Berlin’deki üniversitelerle Türk öğrenciler için görüşmeler yapıldı. Alman mimarlarla antlaşma yapmak için görüşülüyordu. Ancak Türkiye’ye kimse davet edilmeden ya da resmi olarak kabul edilmedikten sonra gelmedi. Bahsettiğimiz insanların çoğu baskı altında kaldıkları için Almanya’yı terketmek durumunda kaldılar.

Örneğin Egli’nin ardılı olan Hans Poelzig Ankara’ya davet edilmişti çünkü mimarlık dünyasında oldukça iyi biliniyordu. 1936 senesinde vefat ettiğinde kadroda bir açık oluştu ve yine onun kadar önemli birinin arayışına girildi ve bu kişi de Bruno Taut oldu. Özellikle Martin Wagner gibi kişiler Bruno Taut’un davet edilmesini özellikle tavsiye ettiler. Bu durum kişilerin sosyal ağları ve resmi iş görüşmeleri arasında diyalektik bir süreç olduğu gibi, 1933’teki Üniversite Reformu ile de başa baş giden bir süreçti. Başta İstanbul Üniversitesi ve Ankara Üniversitesi olmak üzere yeni üniversiteler kurulmaya başlandı. Sürgün edilen akademisyenler için ayrı bir “Kurtarma Komitesi” kuruldu ve bu kişilerin direkt olarak Türkiye’ye geçişleri sağlandı. Yaklaşık 100 akademisyen bu dönemde Türkiye’ye geldi. O dönem için oldukça önemli bir rakam.

BA: Fakat yine de yeni ve modern bir ulusun inşaası konusunda hiç mi heyecanlı değillerdi?

BN: Bence başvurmalarının sebeplerinden birisi İstanbul’da çalışmak olabilir. Burası sihirli bir şehir. Batı ve Doğu’nun birleştiği yerde ve yüzyıllar içerisinde Constantinople ve İstanbul’la ilgili çok fazla bilgi aktarıldı, çevrildi. Herkes buraya gelmek için heyecanlıydı. Şehrin gelenekleri ve potansiyellerinin heyecanı vardı. Ayrıca Wagner, Poelzig ve Taut, yeni Cumhuriyet’in Üniversite Reformu için gösterdiği çabayı görmüşlerdi ve heyecanlıydılar.

BA: Bu mimarların Türkiye mimarisi ve Türkiye modernizmine katkıları nelerdir?

BN: Bu konuda iki noktaya değinmek gerekiyor. Egli’nin Üniversite Reformu ile yeni mimarları yetiştirmesi tamamen yeni geliştirilmiş bir sistemle gerçekleştirildi. Bunu Taut eğitimi bir üst seviyeye taşıdı. Bauhaus’un eğitim sistemini benimsemişti. İkinci konu ise modernizmin Türkiye gibi bir ülkede nasıl uygulanacağı, nasıl tohumlarının atılacağını, spesifik geleneksel bir formun nasıl modernizme uygulanabileceğini göstermektir. Bu ilginç geleneksel öğeleri modernist bir bakış açısıyla ele alma sürecini dönemin genç Türk mimarları Sedad Hakkı Eldem, Seyfi Arkan, Kemali Söylemezoğlu ve diğerlerinde görüyoruz.

Özellikle Bruno Taut bu konuda ilginç kişilerden birisi. İkinci Ulusal Mimarlık akımının önünü açanlardan diyebiliriz. Ayrıca büyük kentlerin dışındaki, örneğin Trabzon ve Balıkesir’deki okul tasarımlarıyla yeni bir yerellik, eleştirel bir yerel mimari ortaya koydu. Genellikle 1940’lardaki İkinci Ulusal Mimari akım, totaliter anlayışlarla özdeştir ancak Taut bu akımda da yerini bulmuştur. Her zaman için yeniliklere açık bir mimardır, kendisine özel bir mimari üslubu ve sözlüğü vardır, fakat hiçbir zaman Anıtkabir’in konseptinde görüldüğü gibi otoriter bir mimari dile sahip olmamıştır.

BA: Neden bu dönemde kamu binalarının büyük çoğunluğu yabancı mimarlar tarafından tasarlandı? Bu Türkiye Hükümeti’nin bir politikası mıydı ya da basit olarak Türk mimarlara gerekli güven ortamı gelişmemiş miydi?

BN: Atatürk bir dönüm noktası yaratmak istemişti ve Birinci Ulusal Mimari akımını benimsemiş, İttihatçı ideolojiyle oldukça yakın geç dönem Osmanlı mimarlarıyla çalışmak istemiyordu. Kemaleddin Bey, Giulio Mongeri ve Vedat Tek gibi mimarlar artık iş alamıyorlardı.

BA: Peki ya gençler? Yeni mezun olmuşlardı galiba değil mi?

BN: Evet, yeni mezun olmuşlardı ve Sedad Hakkı Eldem gibi Avrupa’ya gönderilmişlerdi. Berlin ve Paris’te eğitim gördüler. Döndüklerinde ise henüz mimarlık pratiğini yapmamış mimarlardı. Toplu konut gibi yapılar için sosyal bilinçleri oluşmamıştı. Bu konuda hükümetin ilk tercihi de Alman değil Avusturyalı mimarlar oldu. Bu ilginç bir konu. Clemens Holzmeister ve o dönem çok genç olmasına rağmen Holzmeister’ın ofisinden geldiği için Egli çok deneyimli mimarlardı.

BA: Geçen aylarda Zeki Sayar’ı anmak üzere bir toplantı serisi gerçekleştirildi. Bu toplantılarda ele alınan konulardan birisi Sayar’ın mimarlık disiplinindeki “örgütleyici” karakteri ve yabancı mimarlara karşı olan örgütlenme faaliyetiydi. Türk ve yabancı mimarlar bir arada çalışamazlar mıydı?

BN: Sayar’ın Arkitekt’in 1938 senesindeki bir sayısında oldukça meşhur bir makalesi vardır. Burada Sayar “Neden yabancı mimarlık?” “Neden yabancı mimarlar anlamadan Türk motiflerini tasarımlarında kullanıyorlar?” gibi sorular sorar. Bu tartışma genel olarak sadece Arkitekt’te yer alır. Ayrıca 1930’larda ulusalcılık akımı da vardır. Bunun bir örneği olarak hükümet Sedad Hakkı Eldem’e Cumhurbaşkanlığı Köşkü Projesi’ni ısmarlar. Aslında şunu belirtmeliyiz ki, genç Türk mimarların hepsi yabancı mimarlarla çok yakın çalıştılar. Örneğin Güzel Sanatlar Akademisi’nde Egli’nin asistanları Sedad Hakkı ve Arkan’dı. Birlikte çalıştılar, fikir alışverişinde bulundular. Eldem “Türk Evi” kitabını Egli’nin girişimiyle yayınladı. Bunu yapmasını ve konunun çok önemli olduğunu belirtmişti. Kemali Söylemezoğlu, Emin Onat ve Orhan Arda gibi diğer mimarlar da Paul Bonatz’a oldukça yakınlardı. Taut’un ayrıca birçok genç Türk mimarla çalıştığı büyük bir ofisi vardı.

BA: Yani bu yabancı mimarlara karşıt görüşler sadece Arkitekt’te mi dile getiriliyordu? Sadece Sayar’ın düşünceleriydi diyebilir miyiz?

BN: Ortada bir anlaşmazlık vardı ve bu anlaşmazlığın sebebi de büyük kapsamlı tasarım siparişleriydi. Burası tamamen açık. Genç mimarlar da “Hazırız, tasarlamak ve inşa etmek istiyoruz ve bunu yapabiliriz” diyorlardı. 1937’de Türkiye Büyük Meclisi Binası için Atatürk uluslararası bir yarışma açılmasını sağladı ve Holzmeister birincilik kazandı. Hatta bu Avusturyalı otoritelerin Holzmeister’ın yıldız mimar olduğu dönemin bittiğini belirten bir zaman diliminde gerçekleşti. Ancak Atatürk Holzmeister’ın birinci olması için ısrar etmişti. Türk mimarların hiç şansı yoktu. Bu durumun değişmesi ise Anıtkabir için açılan yarışma ile oldu. Cumhurbaşkanlığı Köşkü’nden sonra bir Türk mimara sipariş edilen ilk işti. Bunlara rağmen, bence Zeki Sayar’ın editörü olduğu, uzun dönemde büyük katkısı olan Arkitekt’te yabancı mimarlara bir meydan okuma söz konusu değildi. Bu o dönem içerisindeki Türk ve yabancı mimarların diyalog biçimiydi diyebiliriz.

BA: Ayrıca Arkitekt’te bildiğim kadarıyla yabancı mimarlarla ilgili çok az proje var. Bu durum da ilginç değil mi?

BN: Evet, tabii ki. Örneğin Ankara Üniversitesi Dil, Tarih ve Coğrafya Fakültesi hiçbir zaman Arkitekt’te basılmadı.

Ankara Dil, Tarih ve Coğrafya Fakültesi – Bruno Taut

BA: Bilmiyorum günümüz Türkiye mimarisini takip ediyor musunuz ancak bu yabancı mimarların etkilerini görebilir miyiz?

BN: Son yirmi sene içerisinde çok fazla şey değişti. Türkiye’deki mimarlık üretimi çok büyük bir ivme kazandı. 1950’ler ve 1960’larda bir süre, Cumhuriyet’in erken dönemlerindeki yabancı etkisi görülebildi, açıktı. Çünkü Türk mimarlar bu kişilerin asistanlığını yapmıştı. Fakat bu tarihten sonra University of Pennyslvania ve Louis Khan’ın etkisi başladı. Bu eğitim sistemini büyük ölçüde değiştirdi. Bugün ise global bir mimariden söz edebiliriz. Yalnız bazıları geleneğin izinden yürürken, bazıları daha çok ticari işler yapan mimarlar diyebiliriz. 1990’larda İTÜ’ye gelip değişim programıyla çalışmaya başladığımda incelediğim mimarinin çoğunun kaybolduğunu gördüm. Fakat İTÜ ve ODTÜ’nün belirli bir eğitim geleneği var, öğrencilerini bu anlayışta yetirştiriyorlar.

BA: Peki bu dönem bağlamında beğendiğiniz binalar neler?

BN: Almanların yaptığı binalardan benim en çok beğendiğim Bruno Taut’un Ankara Üniversitesi Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi. Planı, malzemeleri, formu ve yeni bir Türk kültürü yaratma hedefi doğrultusunda oldukça kompleks bir bina. Bu inanılmaz bir başarı. Türk mimarlardan ise dönem içerisinde işlerini en çok beğendiğim Seyfi Arkan. Florya Deniz Köşkü, Dışişleri Bakanlığı Hariciye Köşkü, Belediye Bankası Genel Müdürlüğü tasaımlarını çok beğeniyorum. Ayrıca gündemdeki Martin Elsaesser’in tasarladığı Ankara’daki Sümerbank binası da çok beğendiğim bir yapı. Günümüzde neredeyse boşaltıldı. Yapı çok titiz bir restorasyondan geçmeli, korumamız gerekiyor bu tip yapıları.

Florya Deniz Köşkü – Seyfi Arkan

BA: İlerideki araştırma projeleriniz neler?

BN: Şu anda üzerinde çalıştığım iki proje var. Birincisi Orta Çağ’a ait Romanesk bir katedral olan Santiago de Compostela üzerine. Ayrıca küreselleşmenin etkisi altındaki modern mimari hakkında küçük bir kitap yazıyorum.

BA: Çok teşekkür ediyorum.