Derin Belediyecilik ve Rio Olimpiyatları

Yıllardır atıl kalan Maravilha’daki canlandırma projesindeki yatırımlar, lüks oteller, konutlar, Calatrava’nın Museu Do Amanhã projesi, Bernardes+Jacobsen'in tasarladığı Museu de Arte do Rio ve hafif raylı sistem projesinden oluşuyor.

Rio Olimpiyatları dahilinde yürütülen dönüşüm projeleri, gelişmekte olan ülkeler arasındaki en büyük proje olması vurgusuyla, 2012 yılında ilan edildi. 2013 yılında, kent merkezinde Maravilha’daki dönüşümün başlangıcını simgeleyen, Guanabara Körfezi ve kent arasında görsel ve fiziksel bir duvar olarak yükselen Perimetral’in (1960’ta yapılan Rio çevreyolunun) liman bölgesinin üstünden geçen viyadüğü yıkıldı. Peki, içinde bir tane bile olimpik aktivite bulunmayan bu bölgenin olimpiyatlarla ne ilgisi var?

Körfezden dönüşüm bölgesine bakış (Fotoğraf: Bruno Bartholini, 2016)

“World Cup and Olympics Popular Committee of Rio de Janeiro”nun, olimpiyatlar hakkında hazırladığı insan hakları ihlalleri dosyasına göre, 2016 Rio Olimpiyatları için ayrılan toplam bütçenin %63’ü, olimpik etkinliklere ve onun için birincil dereceden öneme sahip alanlarına değil, Rio’daki kentsel dönüşüme ayrılmış durumda. Ancak kentin beş ana plan bölgesinden dördüne yayılmış bu devasa dönüşüm projesi ve içindeki görkemli mimarinin ardında benzer derecede ihtişamlı bir yozlaşma da mevcut.  

19 Nisan’da Reuters’da yer alan habere göre, 2 yıldır süren bir soruşturma kapsamında Brezilya tarihinin en önemli yolsuzluk davalarından biri sürüyor. Yarı-kamusal Petrobras petrol şirketi ve politikacılar arasındaki rüşvet skandalına dair soruşturmaya, 300 bin dolar rüşvet döndüğü iddia edilen Porto Maravilha projesi ile birlikte, olimpiyatlara dair 11 milyar dolarlık altyapı ve stat yatırımının büyük bir kısmını yapan beş şirket de dahil. Bununla birlikte yolsuzluk iddiaları, şaşılmayacak bir biçimde, 2014 FIFA Dünya Kupası yatırımlarını da kapsıyor.

Museu Do Amanhã [Geleceğin Müzesi] (Fotoğraf: Bernard Lessa, 2015)

Museu de Arte do Rio (Fotoğraf: Clarice Tenório Barretto, 2015)

Tüm bu soruşturma, soruşturmaya dahil olan şirketler ve onların projelerini daha da ilginç ve müdahil kılan bir diğer konu ise Porto Maravilha’daki 5 milyon metrekarelik dönüşüm bölgesinin belediye ile birlikte Petrobras skandalına dahil olan 3 şirketten oluşan (OAS, Odebrecht ve Carioca Engenheria) bir konsorsiyum tarafından uygulanıyor ve yönetiliyor olması.

20 binin üstünde nüfusu olan kentlerdeki geliştirme projelerinin yerel yönetim ve özel şirketlerden oluşan konsorsiyum tarafından katılımcı geliştirme projeleri oluşturulması, 2001 yılında çıkan federal bir yasaya dayanıyor. Ancak buradaki “katılımcılık”ın gayrimenkul geliştirme şirketlerinin katılımcılığı ile sınırlı olduğunu belirtilmek gerekiyor. Gücünü bu yasadan alan Rio de Janerio Liman Bölgesi Kentsel Geliştirme Şirketi’nin (nam-ı diğer CDRUP) temel işlevi bölgedeki kamusal ve beledi hizmetlerin verilmesi ve bununla birlikte liman bölgesi dönüşüm projesinin finansal kaynaklarının yönetilmesi.

Bu durum, kamu-özel ortaklığında yeni bir modele de işaret ediyor. Ortaklık alışılageldik bir biçimde yapma ve işletme işlevinin yanı sıra bir yönetme yetkisine de sahip. Bu yüzden bahsi geçen yolsuzlukları bir kenara bıraksak bile CDURP konsorsiyumuna verilen beledi yetkilerin kapsamı son derece problemli. Kağıt üstünde zararsız gibi duran konsorsiyum Brian Mier’in Brasilwire için kaleme aldığı yazının başlığında da belirttiği gibi, aslında oldukça problemli bir “kent içinde kent” yaratıyor. Örneğin, CDRUP’a verilen geniş yetkilerden biri de belediyenin iskan birimi (SMH) ile birlikte gerçekleştirebildiği tahliye yetkisi. Bu yetkinin kazanılmasının hemen ardından Rio’daki favelaların (gecekondu mahalleleri) üçte birini oluşturan Morro de Providencia bölgesi hedef haline gelmiş.  

Perimetral’in yerine tasarlanan yaya bölgesi (Fotoğraf: Beth Santos, 2016) 

Kentin tarihi ve doğal açıdan en önemli alanlarından birinin kamu çıkarını gözetmekle yükümlü olmayan şirketlerden oluşan bir konsorsiyumun insafına bırakılmış olması acımasız olduğu kadar gülünç sonuçlar da doğurmuş. Yasalar çerçevesinde kendisine devredilmiş olan hizmetlerden biri olan çöp toplama hizmetini gerçekleştirme kapasitesi bulunmayan CDRUP, belediyenin çöp toplama departmanından kendi üstüne aldığı bu hizmeti gerçekleştirmek için tekrar belediyenin çöp toplama departmanını kiralamış.

Bu örnekteki kamu-özel ortaklığının en önemli özelliklerinden biri ortaklığın “özel” olan bölümünün çıkarlarının gözetilmesi sonucunda dönüşen mahallede arsa fiyatlarının artması ve sosyal dokunun buna bağlı olarak asimetrik bir biçimde dönüşmesi. Bu durum birçok şehirdeki dönüşüm projesinde görülebilen, bazılarının sorun olarak bile kabul etmediği bir olgu. Ancak tüm yetkilerin verildiği bu konsorsiyumun yalnızca arsa fiyatlarını arttırmak için aldığı kararların ne kadar aşırı olabileceğine dair Perimetral viyadüğünün yıkımı çok iyi bir örnek oluşturuyor. Projeye açılan davanın halka açık ön duruşmada yaklaşık 470 bin dolara mal olan viyadüğün yıkımı ve yerine yapılan araç tünelinin, bölgedeki trafik sorununu çözmeye veya ulaşım politikalarına dair değil tamamen arsa fiyatlarının artması için yapılan bir girişim olduğu açıklanmış.

Böylece, Calatrava’nın ‘Geleceğin Müzesi’nin bembeyaz, ışıltılı devasa konsolunu kaldırıp altına baktığımızda, yalnızca başarısız veya hukuksuz bir dönüşüm projesi değil, geleceğin kentleri için son derece tehlikeli bir kamu-özel ortaklığı modeli de bulabiliyoruz.

Darısı Galataport’un başına.

*Kapak fotoğrafı dahil tüm fotoğraflar www.portomaravilha.com.br sitesinden alınmıştır.