Balıkesir ve “Süper Kent Olma” İllüzyonu Üzerine Notlar

TBMM Genel Kurulunda 12/11/2012 tarihinde kabul edilen 6360 numaralı yasayla büyükşehir statüsüne alınmış olan Balıkesir ili, 30 Mart 2014 günü yapılan yerel seçimlerden bu yana Büyükşehir Belediyesi olarak yönetilmektedir. Yerel seçimlerin sonuçlanmasını izleyen günlerden itibaren, basında Balıkesir’in bir “cazibe merkezi” olmasının sağlanacağı yönünde açıklamalar yapılmaya başlanmış, bu amaçla birçok yeni projenin gündeme getirileceği halka duyurulmuştur. Bu projeler, denizi ve çevreyi kirlilikten kurtaracak arıtma tesisleri ile köprülü kavşaklar ve otoyollara kadar çeşitli altyapı projelerinden, hem il merkezini hem de ilçeleri birer çekim odağı haline getirmeyi amaçlayan turizm merkezleri, limanlar, bölge hastanesi, havaalanı, alışveriş merkezi ve yeni konut yatırımlarına kadar uzanan geniş bir yelpazeye yayılmıştır. Balıkesir-Çanakkale Planlama Bölgesi 1/100000 ölçekli Çevre Düzeni Planı (url 1) da söz konusu büyük proje ve yatırımlar için uygun ortamı hazırlayan üst ölçekli plan kararlarını içermektedir. 6-7 Mayıs 2015 tarihlerinde düzenlenen 7. Gelişen Kentler Zirvesi davetiyesi ve broşürünün metninde Balıkesir’in Marmara’nın parlayan yıldızı olduğu, önemli otoyolların merkezinde bulunduğu ve bu nedenle de yatırımcıları beklemekte olduğuna vurgu yapılmış, etkinlikte yapılan sunumlarda Balıkesir’in önemli otoyollara ve büyük şehirlere yakın olmasından kaynaklanan stratejik konumundan ve potansiyellerinden söz edilerek (Resim 1, 2, 3) planlanan projeler için yatırımcıların dikkatini çekmek amaçlanmıştır. Öte yandan, Balıkesir’i “marka kent yapma” amacıyla gündeme getirildiği vurgulanan pek çok “vizyon proje”, basılı ve dijital medyada sıklıkla yer almaya başlamıştır.

Resim 1, 6-7 Mayıs 2015 tarihlerinde Balıkesir’de düzenlenen 7. Gelişen Kentler Zirvesinde ENSPD şirketi ortaklarından Caner Bingöl’ün sunumundan. Kaynak: http://gelisenkentlerzirvesi.org/balikesir/pdf/caner-bingol.pdf

Resim 2, 6-7 Mayıs 2015 tarihlerinde Balıkesir’de düzenlenen 7. Gelişen Kentler Zirvesinde ENSPD şirketi ortaklarından Caner Bingöl’ün sunumundan. Kaynak: http://gelisenkentlerzirvesi.org/balikesir/pdf/caner-bingol.pdf

Resim 3, 6-7 Mayıs 2015 tarihlerinde Balıkesir’de düzenlenen 7. Gelişen Kentler Zirvesinde Şehir Plancısı Faruk Göksu’nun sunumundan.
Sunumda Balıkesir ilinin küresel ağlara eklemlenebilme potansiyeline özellikle vurgu yapılmıştır.
Kaynak: http://gelisenkentlerzirvesi.org/balikesir/pdf/faruk-goksu.pdf

Söz konusu projeler arasında ulusal bir yarışma ile elde edilen Büyükşehir Belediyesi Hizmet Binası projesi [1], uluslararası bir yarışma yoluyla elde edilen Bandırma Tasarım Parkı (tematik park) projesi [2], Bandırma’ya yapılması planlanan liman ve organize sanayi bölgesi projesi, yapımı tamamlanmış olan Cunda Köprüsü projesi (Resim 4), yapımı devam eden Çamlık tepesi Rekreasyon Alanı düzenlemesi ve Çamlık Camii projesi (Resim 5), birinci etabı tamamlanmış olan Çay Deresi Rekreasyon Alanı ve Balıkesir Fuar ve Kongre Merkezi (Avlu Balıkesir) projesi (Resim 6), yapımı iptal edilmiş olan Çay Deresi Rekreasyon Alanı-Çamlık tepesi arasındaki teleferik projesi, yeni Büyükşehir Belediye Binası arazisine komşu olan alanda yapılacağı açıklanan Baltok Toplu Konut projesi (Resim 7), Balıkesir’i lojistik bir üs haline getirmesi amaçlanan lojistik köy projesi, Zağnos Paşa Camii çevresindeki Karesi Meydanı projesi, yapımı devam eden beş yıldızlı otel projesi, yapımı devam eden yeni avm projesi, bir kısmı tamamlanmış olan alt-üst geçitler ve kavşak düzenlemeleri (Resim 8 ve 9), Ayvalık, Burhaniye ve Gömeç marina projeleri (Resim 10), Akçay, Altınoluk, Altınova, Avşa adası ve Ayvalık-Sarımsaklı sahil düzenleme projeleri (Resim 11) , Edremit, Gönen, Bigadiç, Manyas, Pamukçu, Sındırgı ve Susurluk termal tesis projeleri sayılabilir. Ayrıca, Kapıdağ yarımadasını kurtarma ve turizme kazandırma amacıyla yapılacağı ifade edilen Erdek yarımadasının ana karadan koparılması ve sahil düzenleme projesi, eski TCDD alanında konumlanacağı belirtilen Vagon Balıkesir projesi, eski göçmen konutlarının bulunduğu alana yapılması planlanan botanik parkı ve burada bulunacak bir buz pateni pisti ve su kayağı merkezi projesi gibi projeler ise medyada yer almasına karşın daha sonra gündemden kalkmış olan girişimlerdir. Burada sözü edilen projelerin bir kısmına ilişkin görsellere “Time to Invest in Balıkesir” ismiyle yayınlanmış olan linkteki videodan ulaşılabilir:
(https://www.youtube.com/watch?v=JUDkMvjoImk).

Resim 4 Cunda köprüsü projesi
Kaynak: http://www.politikam.com/haber/cunda-koprusu-yil-sonunda-bitecek-h5655.html

Resim 5 Çamlık tepesi Rekreasyon Alanı ve Çamlık (Hilal) Camii projesi
Kaynak: http://www.bandirmasehir.com/camlik-tepe-icin-imzalar-atildi.html

Resim 6 Çay Deresi Rekreasyon Alanı – Balıkesir Fuar ve Kongre Merkezi (Avlu Balıkesir) projesi
Kaynak: http://tebmimarlik.com/avlu-balkesir/

Resim 7 Baltok Toplu Konut projesi
Kaynak: http://www.balikesir.bel.tr/duyurular/buyuksehir-belediyesinden-toplu-konut-hamlesi
http://www.balikesirim.net/m/emlak/baltok-un-yeni-karesi-evleri-buyuledi-h8093.html

Resim 8 Hastane (15 Temmuz) Kavşağı
Kaynak: http://politikam.com/haber/hastane-kavsaginda-calismalar-basladi-h3224.html

Resim 9 Emniyet (Kuvayi Milliye) Kavşağı

Resim 10 Gömeç Marina(Gömeç Port) Projesi
Kaynak: http://www.star.com.tr/guncel/balikesirin-milyarlik-projeleri-icin-yabancilar-siraya-girdi-haber-1096930/

Resim 11 Ayvalık-Sarımsaklı sahil düzenleme projesi
Kaynak: http://tebmimarlik.com/ayvalik-sarimsakli-plaji

Yukarıda sıralanmış olan projeler, son dönemde neredeyse tüm dünya kentlerinde  yaygın olan “markalaşma ve bu yolla küresel kentler ağına entegre olma” yaklaşımının Balıkesir ölçeğindeki bir kente yansımakta olduğunun göstergesi olarak okunabilir. Turizm, finans ve hizmet sektörüne odaklanmış küresel bir dünya kenti olma hedefi doğrultusunda İstanbul’daki sanayi alanlarının desantralize edilmesi gerekliliği, sanayi alanlarının yayılımı için çevrede erişilmesi kolay bölgeler arayışına yol açmış, İstanbul’a olan yakınlığı ve diğer illere, bölgelere hatta ülke dışına ulaşım kolaylığı, Balıkesir’in sanayi yatırımları için oldukça elverişli bir bölge haline gelmesini sağlamıştır. Bu kapsamda, il sınırları içerisindeki alanlar sanayi yatırımları için kuzey Balıkesir, tarım yatırımları için güney ve doğu Balıkesir, turizm yatırımları için de Körfez bölgesi (batı Balıkesir) olmak üzere üç alt bölgeye ayrılmıştır (Resim 12).

Resim 12, 6-7 Mayıs 2015 tarihlerinde Balıkesir’de düzenlenen 7. Gelişen Kentler Zirvesinde ENSPD şirketi ortaklarından Caner Bingöl’ün sunumundan. Kaynak: http://gelisenkentlerzirvesi.org/balikesir/pdf/caner-bingol.pdf

Bu yazının amacı, bu platformda da “süper kent” olma vizyonu çerçevesinde gündeme getirilmiş olan “Balıkesir cazibe merkezi oluyor” önermesini tartışmaya açmaktır. Asıl vurgu ise Balıkesir’de bir süredir medyada yer alan ve yürütülmekte olan projelerin amaçları ve kentte yaşayanlara katkıları bakımından gerçekte bir illüzyon ya da yanılsama olabileceği üzerinde düşünülmesinin gerekliliğine yapılacaktır.

Türk Dil Kurumu sözlüğüne göre illüzyon kelimesi göz bağı, yanılsama, yanılsama ise yanlış algılama ve duyu yanılması anlamındadır. Göz bağı, yine aynı sözlükte gerçekte olmayan bir şeyi el çabukluğu ve ustalıkla oluyor gibi gösterme işi olarak tanımlanmaktadır. Her iki kavram da özde nesnel gerçeklik ile algılanan görüntüler arasındaki farklılığa işaret eder. Günlük hayatta karşılaştığımız pek çok şeyin görüntüleri, onları algılayanları yanıltabilir. İnsanlar ve sözlükler illüzyon ve yanılsama kavramlarını genellikle sihir ya da psikolojik olarak edinilen tecrübe (Jahangiri, 2015) olarak ifade ederken, bu yazıda da vurgulandığı üzere, tüm diğer şeylerde olduğu  gibi inşa edilmiş çevrede de kimi zaman asıl amaçlar/gündemler/anlamlar el çabukluğu ile kamufle edilerek başka şeyler oluyor-muş gibi gösterilebilir.

Günümüz dünyasında markalaşma yarışına giren kentlerin temel motivasyonu, kentin değer katılmış bir ürüne dönüştürülerek pazarlanmasıdır. Kentlere özgü farklılıklar ya inşa edilmekte, ya da -eğer varsa- ön plana çıkartılmaktadır.  Bu süreçte kente özgü olan ve kente biçilen rol gereği ona eklenen tüm değerler imajlarla ifade edilir, bu imajlar markayı oluşturur, kent böylece pazarlanabilir/tüketilebilir bir “meta”ya dönüşür (Birol Özerk ve Akgün Yüksekli, 2011). Bütün bunlar bir illüzyon ortamını çağrıştırır. Ekolojik tahribat, kentsel yoksulluk, ırkçılık, cinsiyet ayrımcılığı, yıkım, şiddet, kültürel yozlaşma gibi birçok önemli sorunun üzeri gelişme yanılsaması yaratılarak ve büyük/yaldızlı projeler aracılığıyla yürütülen devasa bir kentsel operasyon ile ustalıkla örtülür/kamufle edilir.

Balıkesir, özellikle de il merkezi, 20. yüzyılın ortalarından 2000’li yılların başlarına dek büyük ve kapsamlı bir yenilenmeye sahne olamamıştır (Birol, 2008). Kent merkezi genişleyemeyerek neredeyse bu döneme dek çizilmiş sınırların içerisine hapsolmuş, yerel yönetimlerin ataletinden kaynaklanan mevcut yapı stoğunun bakımsızlığı, yetersiz mekânsal, fiziksel ve sosyal-kültürel olanaklar, yaya ve taşıt dolaşımındaki düzensizlikler gibi kentsel sorunlar kronikleşmiştir. Bu nedenle, 2006 yılında yapılmış pek çok irili ufaklı çalışma (Birol, 2008), yerel yönetimin yarattığı yanılsama sayesinde  kentlilerin çoğu tarafından “hiçbir şey yapılmamasından iyidir”/ “bütün kentler gelişiyor biz yerimizde sayıyoruz, biz de modern bir kent oluyoruz” düşünceleri ile ya coşkuyla karşılanmış ya da sessizce kabullenilmiştir. Buna karşın, Balıkesir, ülkenin hızla sanayileşen diğer orta ölçekli kentlerinde yaşanan göç ve beraberinde getirdiği gecekondulaşma ve benzeri daha kapsamlı kentsel sorunlarla henüz tanışmamış olduğundan, kent merkezi, mekan organizasyonu bakımından da görece az katlı yapıların oluşturduğu ve geleneksel dokunun izlerini taşıyan karakterini korumaya devam etmiştir.

Günümüzde gündeme getirilen, en küçüğünün maliyeti 100 milyon dolar olarak açıklanan (url 2) kapsamlı projeler ve büyük ölçekli yatırımlar ise, gerçekleştirildiğinde Balıkesir’in İzmir ve Bursa gibi illerle yarışabilmesinin amaçlandığı (url 2),  “vizyon projeler” olarak tanıtılan çalışmalardır. Medyada Balıkesir’in kıyı ilçelerindeki yerleşmelerin Avrupa’daki sahil kentlerine benzer şekilde “marka yapılacağı”, Balıkesir’in sadece turizmle değil diğer güçlü yönleriyle de dünyaya tanıtılmasının planlandığı, Çay Deresi Rekreasyon Projesi (Avlu Balıkesir) ve Çamlık Tepesi Projesi’yle insanların Balıkesir’e çekileceği, yapılması planlanan yat limanları sayesinde Balıkesir’in yıldızının parlayacağı vurgulanırken bütün bunların hedefinde Balıkesir’de yaşayan 1 milyon 200 bin nüfus olduğu belirtilmektedir (url 3).

Balıkesir’i tüm ilçeleriyle birlikte küresel ekonomik ortam ile buluşturmayı hedefleyen söz konusu projelerin gerçekte bir illüzyon olduğunu söylemek hiç te abartılı bir tutum olmaz. Öncelikle, basında ve dijital medyada söz konusu projeler ile ilgili açıklamalar ve görseller neredeyse bir bombardıman etkisi yaratabilecek şekilde gündemi işgal etmekte, yaratılan illüzyon, güncel toplumsal yaşamın işlevsel bir bileşeni (url 4) haline gelmektedir. Bu bitmez tükenmez yazılı ve özellikle görsel uyarıcılar, izleyicisi (kentli) üzerinde akılda kalıcı bir deneyime dönüşmekte, söz konusu projelerin Balıkesir’lilerin onyıllardır hasret kaldığı modern yaşam koşullarına kavuşabilmesi ve kentin gelişebilmesi için vazgeçilmez olduğu yanılsaması yaratılmaktadır. Oysa gerçekte kentte gündelik hayat, gündeme getirilen büyük projeler ve yatırımlar aracılığıyla kentin edinmesi istenilen marka imajına göre düzenlenmekte,  mekansal pratikler türdeşleşmekte, “soyut bir mutluluk yanılsaması” oluşturulmaktadır (Baudrillard, 2004).

Viyadüklü üst geçitler, bat-çık alt geçitler ve kavşak düzenlemeleriyle araç trafiği yoğunluğu sorunu aşılmaya çalışılırken, kent dışına doğru yayılmaya yol açan yeni konut projeleri, yeni AVM projesi, yeni şehir hastanesi, bulundukları bölgelere yapılacak ulaşımın sağlanması konusunda özellikle toplu taşımayı özendirecek doğru altyapı yatırımları yapılmadığı için trafik sorununu çözmek bir yana, bu sorunun artarak devam etmesine neden olmaktadır. Ayrıca, kentte yaya olmak giderek daha fazla güçleşmekte, motorlu taşıta olan bağımlılık artmakta, kamu kaynakları, sadece otomobil kullanıcılarının faydalanacağı biçimde kullanılarak kentteki toplam nüfusun bir bölümünü oluşturan yayaların hakları göz ardı edilmektedir. Otomobil,  kent yaşamının vazgeçilmez bir parçasıymış gibi sunulmakta ve böylece viyadüklü üst geçitler, bat-çık alt geçitler ve kavşak düzenlemeleri, kent içi ulaşım kararlarının odağına yerleştirilmektedir. Atauz’un da belirttiği şekilde (url 5), “otomobil, yaşam biçimi/ konfor-lüks içeren yaşam tarzı ve değerleri ile ilgili bir yanılsama yaratmakta, bu yanılsama, -Balıkesir’de de- her şeyin ona göre belirlenmesine neden olmaktadır”.

Çocuk köyü, uluslararası kongre ve fuar merkezi, sinema ve sergi salonları, satış birimleri gibi yapılar ve üzerinde gondolla gezilebilen Çay deresi, gölet, seyir havuzları, çocuk oyun alanları gibi rekreasyon alanlarından oluşan bir proje olan Çay deresi rekreasyon alanı (Avlu Balıkesir) projesinin kentlilere alternatif bir alışveriş ve rekreasyon olanağı sunması beklense de, söz konusu projeye komşu olan Gümüşçeşme mahallesine ait kötü görüntünün kongre merkezinde düzenlenecek bir toplantıda nasıl bertaraf edilebileceği (toplantıya katılacak olanların gözlerinden nasıl uzak tutulacağı) konusu  yerel yönetim açısından bir sorun olarak nitelendirilmiştir. Bu bağlamda, kentteki bir kısım alanların iyileştirilmek yerine örtüler altına alınarak saklanmasının gerekliliği, kentteki mekânsal ve sosyal ayrışmanın derinleşmekte olduğunu düşündüren bir işarettir. Çamlık tepesi Rekreasyon Alanı düzenlemesi ve Çamlık Camii projesi ise Balıkesir’in en önemli noktalarından birine çarpıcı bir yapı konumlandırmayı hedefleyen bir proje olup, kentin markalaş-tırıl-ması yönünde atılmış bir adım olarak sunulmuş, buradaki yapı kompleksinin kentlilerden çok kente çekilebilecek turiste  yönelik olduğu zaten ifade edilmiştir. Toplam 1334 konuttan oluşan Baltok projesi, geniş bahçeleri, yeşil alanları, çocuk oyun alanları sayesinde modern site yaşantısı ile mahalle kurgusunu bir arada sunan bir proje olarak tanıtılmış, bu proje ile Balıkesir’in geniş bulvarlar, ticari birimler ve kamu yatırımları ile yeniden inşa edileceği belirtilmiştir. Gerçekte Baltok projesi Balıkesir’deki mevcut konut yerleşmelerinin iyileştirilmesi yönünde bir katkı sağlayamayacağı gibi, projenin hedef kitlesinin Balıkesir’e gelecek yatırımcı, sanayici, yöneticiler ve beyaz yakalılar olduğu açıkça ifade edilmiştir (url 3 ve url 6). Benzer şekilde, Balıkesir’in Marmara ve Ege denizlerine açılan ilçelerindeki yerleşmelere yapılacağı açıklanan kıyı düzenlemeleri ve yat limanlarının da daha çok zeytinliğin yok olmasına ve bölgedeki ekolojik dengenin bozulmasına yol açabileceği, Balıkesir ilinin marka imajını güçlendirmek üzere gündeme getirildiği ve kent mekanını kente dışarıdan gelecek olanların tüketimine yönelik bir ürüne dönüştürebileceği açıkça görülebilmektedir.

Balıkesir’deki devasa yatırımlar ve projeler ile ilgili olarak medyada yer alan açıklamalar ve sunulan görseller aracılığıyla yaratılan illüzyonun gücü, bu yazıda değinilmiş olan değerlendirmelerin çoğu zaman “gelişmeye karşı durmak” şeklinde yorumlanabilmesine yol açmaktadır. Balıkesir, günümüzün çağdaş kentsel yenileme yaklaşımları çerçevesinde kentin kültürel varlıklarını koruyarak, kentteki fiziksel ve mekansal bozulmaları görece düşük maliyetli projeler ve yatırımlarla iyileştirerek, kamu kaynaklarını verimli kullanarak, kentte sosyal etkileşim potansiyelini artırabilmek üzere kenti doğru mekan ve işlevlerle donatarak, kültürel aktiviteleri ve bunların artırılmasını teşvik ederek, kentteki genç nüfusu oluşturan üniversite öğrencilerinin ihtiyaç ve beklentilerini gözeterek, doğrudan doğruya kentte yaşayanların önceliklerini ve yaşam kalitesini artırmayı sağlayarak, kamuya açık yeşil alanları çoğaltarak, demiryolu ve Bursa-İzmir karayolu ile bölünmüş olan Balıkesir’de öncelikle kentin iki yakasını mekânsal, fiziksel ve sosyal anlamda bir araya getirecek projeleri geliştirerek, Balıkesir halkını yaya ve bisiklet gibi çevre sorunlarına duyarlı ulaşım türlerine yönlendirerek ve bu doğrultuda kamusal bilinç yaratarak, eğer kent içi ulaşımla ilgili büyük bir yatırım yapılacaksa hafif raylı sistem gibi alternatif ulaşım türlerini gündeme getirerek, kıyı yerleşmelerinde doğa ve çevre tahribatını giderici önlemler alarak, hepsinden de önemlisi tüm bunları katılımcı bir yaklaşımla yaparak ta çekici hale getirilebilir. Dünyada küresel ortamın doğurduğu rekabet ortamında söz sahibi olmayı başarmış, ancak başarısını yerel dinamiklerini, kültürünü, geçmişini ve tarihi eserlerini koruyarak, kentte yaşayanların ihtiyaçlarını ve yararını gözeterek yaptığı rekabete borçlu birçok kent bulunduğu düşünülürse, Balıkesir için önerilebilecek yeni ve sürdürülebilir bir gelişme modeli ile kentin yalnızca bir turizm ya da sanayi merkezi olarak değil, anonimleşmeden kendine özgülüğünü korumuş ve kentlilerin beklentilerini gerçekleştirerek sağlıklı gelişmiş bir kent olarak rakipleri arasında öne çıkabilmesinin mümkün olduğu görülebilecektir.

KAYNAKLAR

Baudrillard, J. (2004). Tüketim Toplumu, Çev: Hazal Deliçaylı ve Ferda Keskin, İstanbul: Ayrıntı Yayınları.

Birol, Gaye (2008). “Kentsel Dönüşüm ve Balıkesir’deki Uygulamalar Üzerine Bir Değerlendirme”, Mimarlık 344, Kasım-Aralık 2008, s. 24-28.

Birol Özerk, Gaye; Akgün Yüksekli, Berrin (2011). “Küresel Kent, Kentsel Markalaşma ve Yok-Mekan İlişkileri”, İdealkent Kent Araştırmaları Dergisi, Sayı:3, s. 82-93.

Jahangiri, Sina (2015). The Concept Of Illusion From Design’s Perspective: A Study On Optical Illusions In Product Design, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.

url 1 http://www.csb.gov.tr/gm/mpgm/index.php?Sayfa=sayfaicerik&IcId=959 erişim tarihi: 10.12.2017

url 2 http://www.ensonhaber.com/mega-projeler-balikesiri-ucuracak-2016-07-21.html erişim tarihi: 10.12.2017

url 3 http://www.milliyet.com.tr/baskan-ugur-vizyon-projeleri-tanitti-balikesir-yerelhaber-1354049/ erişim tarihi: 10.12.2017

url 4 http://www.artfulliving.com.tr/sanat/kentsel-donusum-cercevesinde-illuzyon-dilemmasi-i-11509 erişim tarihi: 10.12.2017

url 5 https://yesilgazete.org/blog/2017/08/19/otomobil-3/ erişim tarihi: 10.12.2017

url 6 http://www.hedefhalk.com/balikesirde-1334-konutluk-dev-proje-1128277h.htm erişim tarihi: 10.12.2017