Hiçliğin Ortasında Mimarlık: Türkiye’nin Stadyumları

Onlarca stadyum yenilendi. Bu yenilemelerin büyük bir kısmında kent merkezindeki stadyum yıkıldı ve çeperde, bağlamı merkeze göre son derece cılız bir alana taşındı. Stadyumlardan boşalan kent merkezlerindeki alanlar çoğunlukla park yapıldı. Türkiye’nin Büyük Projeleri dizisinde bu defa stadyumlar var.

TFF’nun (Türkiye Futbol Federasyonu) bir “Futbol Bilgi Bankası” var. Bu veri bankası futbolla ilgili diğer verilerle birlikte stadyumları da listeliyor. Söz konusu veri stadyumu kimi zaman spor kompleksi kimi zaman arena kimi zaman ise Türkçede bulunmayan “stad” sözcüğü ile adlandırılıyor.

İle ve kapasiteye göre arama yapmayı sağlayan TFF web sitesi, çok yaygın olan stadyumlarla ilgili web siteleri ve Vikipedi ile türevleri konuyu kolayca kavrayacak doğru bilgiyi sunamıyor. Bu nedenle yeni bir tablo ile düşünmeye başladım. Bu tabloda da hatalar vardır, ancak en derli toplu güncel bilginin bu olduğunu iddia edebilirim. Yazıda bahsi geçecek sayılar hep bu tabloya referansla verildiler:

TABLO 1: İşletmede olan stadyumlar (Harita üstte)

TABLO 2: İnşaat halinde ve projelendirme aşamasında olan stadyumlar

TABLO 3: Kapanan stadyumlar (Harita üstte)

Türkiye geçtiğimiz 20 yılda stadyum stoğunun çok büyük bir bölümünü yeniledi. Tam yerine oturması için şöyle söylenebilir: Türkiye’nin 3. büyüğü olan ve 1971’de açılan İzmir Atatürk Stadyumu dışında 20.000’den fazla izleyici kapasitesi olan eski stadyum kalmadı.

Bu yenilemelerde stadyumların merkezi konumları kaybedildi. Yeni stadyumlar bir hiçliğin içinde inşa edildiler. 4-5 tasarımcı tarafından tasarlandılar. Kapatılan 26 stadyumdan 21’i park oldu (Millet Bahçesi olarak adlandırılan bu parklar zaten bir sonraki yazının konusu olacak). 5 stadyumun arsalarında konut ve ticaret fonksiyonlu gayrimenkuller geliştirildi.

Stadyumların mimarlığı ile ilgili söylenecek çok fazla söz yok. DB Mimarlık tarafından tasarımı yapılan Vodafone Park ve Göztepe Gürsel Aksel Stadyumu’nun iyi olduğunu düşünüyorum. Yine DB Mimarlık tasarımı Eryaman ve Adana için benzer şeyleri söyleyemiyorum. Hatta biraz daha ileri gidebilirim Allianz Arena’nın da farkı yok bana göre. Oysa Münih Olimpiyat Stadyumu bir baş yapıt. Ya da Eduardo Souto de Moura tasarımı Braga Stadyumu…

Stadyum tasarımı Türkiye’de ve dünyada maharet göstererek büyücülük yapma alanı gibi olmuş. Timsah Arena’yı biraz da böyle okuyorum. Mimarların iyi stadyumlar üretmeleri için önce yerle ilgili güçlü bağlamlara ihtiyaçları var. Ve aslında yıkılan stadyumların hemen hepsinin bağlamları çok güçlüydü. Bana göre bu stadyumlar bir hiçlik içine atıldıktan sonra mimarlık tartışmanın anlamı kalmıyor.

Ha, giriş, çıkış, otopark, görüş zaten çözülsün bir zahmet…

FIFA Dünya Kupası Türkiye’de Yapılır mı?

Yapılır. Türkiye’de İstanbul’da dört, İzmir, Bursa, Konya ve Trabzon’da işletmede olan birer ve inşa halindeki Ankara 19 Mayıs Stadyumu ile toplam 9 stadyum 40.000 kapasiteden büyük. Ayrıca Samsun, Gaziantep, Adana, Diyarbakır, Kocaeli, Kayseri, Antalya ve Eskişehir’deki stadyumlarda 30.000’in üzerinde kapasiteli.

Türkiye, stadyum niteliği ve kapasitesi, bunların farklı kentlere yayılmış olması gibi kriterler açısından değerlendirildiğinde rahatlıkla uluslararası futbol turnuvalarına ev sahipliği yapabilir. Ev sahibi olacak stadyumların otel ve sağlık tesisi kapasiteleri de yeterli gelecektir.

Ve bir yandan da güçlü stadyumların bulunduğu İzmir, Bursa, Gaziantep ve Adana gibi şehirlerimiz adeta birer gastronomi merkezi. Aslına bakarsanız ben UEFA veya FIFA olsam şampiyonayı hiç düşünmeden Türkiye’ye verirdim.

Ama tam da o noktada bu şehirlerimizin mimarlık ve şehircilik açısından bulunduğu içler acısı durum aklıma geliyor… Bunun üstüne yine ben UEFA veya FIFA olsam maçları Konya, Gaziantep ve Kayseri yerine diğer kentlere verirdim. Öyle ya maç saatini beklerken bir yerlerde iki bira içemeyecek, maçtan sonra şöyle bir nefis rakı masasını kuramayacaksam tabii ki bu şehirler yerine bu konforu yaşayabileceğim İzmir, Adana ve Eskişehir’i seçerdim. Konya Stadyumu daha iyi olsa bile.

Garip Uygulamalar

Yaklaşık bir aydır 100 civarında stadyumla yatıp kalkıyorum. Birkaç garip durumu da not düşmek istiyorum (Elbette gördüğüm tuhaflıklar aşağıdakilerle sınırlı değil).

Bursa Büyükşehir Belediye Stadyumu
Timsah şeklinde tasarlanan stadyumda kafa yapılamıyor ve EKAP’ta 2017’de “BURSA BÜYÜKŞEHİR STADYUMU TİMSAH KAFASİ TAMAMLAMA İMALATLARİ YAPİM İŞİ” ihalesi açılıyor.

Ankara Osmanlı Stadyumu
Saat kuleleri, dinozorları, kapıları, Ankapark ile adeta Ankara’yı bir şehir tema park yapacak eylemlerin stadyum bacağı gibi duruyor. Yeniçeriler, kapılar, mızraklar, oklar…

Atlas Obscura’nın bir editörü Mudurnu’daki Burj Al Babas’ı görülecekler listesine almış. Ben olsam Osmanlı Stadyumu’nu da listeye eklerdim. En azından benim gidilip görülecekler listemde…

Tire Gazi Mustafa Kemal Atatürk Stadyumu
86.000 nüfuslu ilçeden 15.000 kapasiteli bir stadyum. Üstelik futbol kulübü Bölgesel Amatör ligde (Spor Toto Süper Lig > Spor Toto 1. Lig > TFF 2. Lig > TFF 3. Lig > U21 Ligi > Bölgesel Amatör Lig). Kocaman bir ölü yatırım…

Stadyum Adlandırma

Stadyumların isimlendirmesini konuşmak hiç de kolay değil hele de bugünün gri alanı olmayan Türkiye’sinde. Konuyu iki ana eksende ele almak mümkün: Birincisi stadyumlara o ya da bu şekilde o anki siyasi iklime göre isim vermek. İkincisi sponsorluk mekanizması.

Sponsorluk
GS ve BJK’nın stadyumları 10 yıl içinde şu isimlerle anıldı.

• GS: Seyrantepe Stadyumu, Türk Telekom Arena, Nef Stadyumu
• BJK: İnönü Stadyumu, Fiyapı İnönü Stadyumu, Vodafone Park

Bu isimlendirme; yönlendirme tabelaları, internet ve her şeyden önemlisi genel algıda pek çok sorun demek. Sponsorluk mekanizmaları dünyanın başka yerlerinde de var. Herhalde en meşhurlarından birisi mimarların iyi bildiği Münih’teki Allianz Arena. Açıldığı günden bu yana ismi hiç değişmedi.

Uzun sözün kısası futbol kulüplerinin sponsorluk anlaşmalarını 2-3 hatta 5 yıl gibi kısa vadelerde yapamamaları gerek. Bunu sağlaması gereken yapacağı yasal düzenlemelerle kamu otoritesi.

İsimlendirme
Kapanan 27 stadyumdan 12’sinin adı Atatürk, 4’ü İnönü, 5’i kurtuluş savaşı temalıydı. Bu stadyumlardan sadece 2 tanesi spor insanlarının adını taşıyordu. Stadyumlara savaş dışındaki temalardan isim bulamamışız. Bilim, kültür, sanat ve spor alanından toplumun dikkatini çekecek, bu konularda farkındalık yaratacak isimler verilmemesi başlı başına bir yazı konusu…

Mimari Tasarım

Yazının bundan sonrası daha çok mimarlık alanının projelendirme tartışmalarıyla ilgili olacak. Mimar olmayanlar için buradan sonrası sıkıcı olabilir.

Tümü kamuya açık verilerden derlenen tabloya göre tasarım alanında durum şöyle:

• Bahadır Kul Mimarlık: 10’u işletmede (2’si Alper Aksoy’la), 2’si inşaat halinde 2’si de -akıbetini bilmediğim- konsept proje aşamasında olan 14 stadyum tasarımı.
• Alper Aksoy Mimarlık: 6’sı işletmede (1’i Bahadır Kul, birisi Arkinom ile), 3’ü inşaat halinde 2’si de -akıbetini bilmediğim- konsept proje aşamasında olan 12 stadyum tasarımı.
• DB Mimarlık: Tümü işletmede olan 4 stadyum tasarımı.
• AZ Aksu: Tümü işletmede olan 4 stadyum tasarımı.
• Arima Mimarlık: 2’si işletmede olan 4 stadyum tasarımı.
• ASP Stutgart: 2’si işletmede olan 2 stadyum tasarımı.

Bunların dışında Arma Mimarlık, Sözüneri Mimarlık, MVM Mimarlık, Procon gibi firmalar stadyum tasarımları yapmışlar. Ayrıca paket projelerden tanıdığımız TÜMAŞ’ın yaptığı stadyum projeleri de var.

Mimarlık ofisleri bilgilerde güncelleme yapmak isterlerse bana yazabilir ya da bu yazının altındaki yorum bölümüne ekleme yapabilirler.

Stadyumları Kim Yapıyor?
Stadyumları büyük oranda Gençlik ve Spor Bakanlığı yapıyor. Bir o kadar stadyum da TOKİ tarafından yapıldı. Bunlara ek olarak valilikler, belediyeler ve ilgili spor kulüpleri de yapımda rol alabiliyor.

Tasarım elde etme süreci de yapım gibi çok aktörlü…

Yarışma
Önce yarışmalara bir bakalım:

1957 tarihli Beden Terbiyesi Genel Müdürlüğü tarafından açılan “25.000 Kişilik Cebeci Stadı” yarışması literatürde bulduğumuz en erken tarihli stadyum yarışması. Yarışma sonucu uygulanan ve uzun yıllar kullanılan stadyum geçtiğimiz aylarda yıkıldı ve yerine Millet Bahçesi yapılıyor.

2004’te İzmir Konak Belediyesi tarafından açılan 17.000 izleyici kapasiteli “Yeşilyurt Spor Kompleksi Mimari Proje Yarışması” ise en yakın tarihli yarışma. Aynı zamanda ikinci ve sonuncu olan yarışmayı Tülin Hadi, Cem İlhan ve Zeynep Ataş ekibi kazanmıştı (Uygulanmadı).

Evet, yüz yıllık geçmişi olan ve 1.200’e yakın yarışma açılan Türkiye’de stadyum alanında açılan yarışma sayısı iki. Bu yazının omurgasını oluşturan yenilemelerin hiçbirisi için yarışma yapılmadı.

Proje Elde Etme Süreci
Peki ya nasıl oldu da 4-5 ofis neredeyse tüm yenilemeleri yaptı? Anadolu ve 4 büyükler olarak süreci kabaca ikiye ayırarak düşünebiliriz:

Anadolu’daki süreci okumak için 2000’lerin başına Ofiss Mimarca’nın Kayseri’deki stadyumu yenilediği döneme gitmemiz gerekir. 2000’li yılların sonuna doğru (2008, 2009) Kayseri’nin tam merkezindeki Kayseri Atatürk Stadyumu yıkılır ve yerine Forum Kayseri AVM yapılır. Yeni stadyum da bugünkü yerinde o zamanlar mimarlık ortamında isimleri henüz neredeyse hiç duyulmamış 2 genç mimar, Bahadır Kul ve Alper Aksoy tarafından tasarlanır.

Ardından Anadolu’daki -belli bir büyüklüğün üstündeki- stadyum tasarımlarının birkaç istisna hariç büyük çoğunluğu Bahadır Kul Mimarlık ve Alper Aksoy Mimarlık tarafından yapılır.

2000’lerin başı FB, GS ve BJK’ın stadyumları açısından da yoğun geçer. FB Şükrü Saraçoğlu olduğu yerde yenilenip 2006’da açılırken aynı yıllarda GS’ın stadyum tartışmaları hararetli bir şekilde Türkiye gündemine oturmuştu. Bu tartışmalar içinde Ali Sami Yen’in olduğu yerde yenilenmesi için Emre Arolat ve Bünyamin Derman tarafından bir tasarım hazırlandığını not düşelim. BJK İnönü Stadyumu da Türkiye gündemini epeyce meşgul ederek 2013’te yıkılır ve 2016’da Vodafone Arena olarak yeniden açılır.

Türkiye’nin futbol alanında 4. büyüğü sayılan Trabzon’un yeni stadyum süreci de GS ve BJK’nın süreçlerini aratmayan bir sürecin sonunda 2016’da tamamen deniz dolgusu üzerinde yapılarak açılır.

Bu sürecin sonunda AZ Aksu FB, DB Mimarlık BJK ve ASP Stuttgart da GS ve Trabzon’un stadyumlarını tasarlar. Kaderin bir cilvesi olarak 4 büyüklerin tesislerinin hiçbirisi toplamda yaklaşık 1 milyon koltuk kapasiteli stadyumlar tasarlamış Bahadır Kul ve Alper Aksoy tarafından tasarlanmaz. Kader bir başka ağını da star mimarlık için örmüştür. Tanyeli’nin “İstanbul Beşlisi” Türkiye’deki onlarca stadyum yenilemesinden hiçbirisini yapmaz. Uygulanmışları tasarlamanın çok ötesinde, bu star mimarlık ofislerinin konsept proje dahi üretmesini sağlayacak bir pazar oluşmaz ve hiçbir tasarım üretilmez de…

Böylece Anadolu ve 4 büyüklerin tasarımcılarını özet olarak okuduk.

Anadolu stadyumlarının tasarlanmasında Kayseri Stadyumu’ndan sonra Bahadır Kul Mimarlık ve Alper Aksoy Mimarlık’a “bu ekipler stadyum yapmayı biliyor, dolayısıyla onlarla çalışırsak rahat ederiz” düşüncesi ile iş verilmiş olabilir. Bu durumda 32.000 kişi kapasiteli ilk işin nasıl olup da daha önce çok daha küçük projeleri tasarlamış ekibe verildiği sorusu yanıtsız kalacak elbette.

EKAP verilerine göre stadyum tasarımlarının projelendirmesinde -iyi ki de- açık ihale yöntemi tercih edilmemiş. Bunun yerine projeler 21F usulü ile ya da paket ihale yöntemi ile satın alınmış. Biraz ilgili herkesin bildiği gibi her iki yöntem de İdarelere tasarımı dilediği ile çalışma hakkını sunuyor.

Gençlik ve Spor Bakanlığı’nın projelendirmeden sorumlu birimleri söz konusu projelendirme sürecini çok daha zengin bir hale getirebilirlerdi. Açılacak 2-3 yarışma ile çok sayıda tasarım ekibi ilgili kamu otoritesinin iş vermesi için ortalığa çıkabilir, kendini gösterebilirdi. Mimarlık kültürü ve mesleği her açıdan teşvik edilecekti. Evet yarışma şartnamelerinin söylediği gibi ekiplerin uluslararası rekabet gücü kazanmaları sağlanacaktı vesaire.