Notre Dame Katedrali ile Kulesinin Bir Aradalığı: Ekleme, Yok Olma ve Yeniden İnşa

15 Nisan günü Notre Dame Katedrali’nde çıkan yangın, kültürel miras ve onun korunması meselesini çok boyutlu bir şekilde dünya gündemine taşıdı. Kültürel mirasın karşılaştığı ya da karşılaşabileceği riskler/tehditler, kültürel miras yapılarına müdahale biçimleri ve yapılması öngörülen koruma müdahaleleri için ekonomik kaynakların nereden elde edilebileceği, Notre Dame Katedrali yangının öne çıkardığı başlıklar arasında.

Yangının Notre Dame Katedrali’ne verdiği hasarı özetlemek gerekirse, yangın saatler sonra tam olarak söndürülebildiğinde katedralin çatısı neredeyse tamamıyla yanmış ve katedralin nef çatısının tam ortasında yer alan kulesi yok olmuştu. Kule yıkılarak yok olurken, katedralin tonozlarının bir kısmını parçalamış ve katedralin içine çökmüştü (Şekil 1). Öte taraftan, yangını söndürmek için kullanılan su, en önemli Gotik donem yığma yapıları arasında gösterilen Notre Dame Katedrali’nin taş duvarlarına zarar vermişti.

Şekil 1: Yangının Notre Dame Katedrali’ne etkisi. Kaynak: BBC Türkçe^[1]

Katedralin onarımı sürecinde; yığma kısımlarının sağlamlığının, çatı ve kule ile birlikte ele alınması şart. Fakat, yapının en ikonik elemanı sayılabilecek kulenin yeniden inşası için yarışma açılacağının Fransa Başbakanı tarafından yangından hemen sonra ilan edilmesi,^[2] bütün dikkatleri yapının kulesine çekiyor. Notre Dame Katedreli’nin onarımı sorusunun yapının kulesine indirgenemeyeceği bir gerçek. Hatta, Notre Dame Katedrali’nin koruma meselesini kule üzerine yoğunlaştırmanın oldukça şekilsel olduğu bile düşünülebilir. Ancak, Notre Dame Katedrali’ne Viollet-le-Duc tarafından, kendi “koruma” yaklaşıma uygun bir şekilde 19. yüzyıl ortalarında eklenen kulenin 21. yüzyılda üzücü bir yangın sonucu yok olması (çıkarılması) ve ardından yeniden inşanın gündeme gelmesi, dikkatleri katedralinin kulesine yoğunlaştırıyor.

Şekil 2: 1. Dönem | Notre Dame Katedrali’ne kule eklenmeden önce. Kaynak: Hulton Archive/Getty Images ^[3]

Şekil 3: 2. Dönem | Notre Dame Katedrali’ne kule ekleniyor. Kaynak: New York Times^[4] 

Şekil 4: 3. Dönem | Kule yanıyor ve yok oluyor. Kaynak: New York Times^[5] 

Yazı, Viollet-le-Duc tarafından eklendiği zaman yapının imgesini radikal bir şekilde değiştiren ve bugün yok olan kuleyi merkezine yerleştiriyor ve kuleyi başlı başına; eklendiği dönemin koruma kuramının, tarihi yapıların karşılaştığı risk ve tehditlerin, restorasyon ve anti-restorasyon kutupları arasında giden koruma ve müdahale yaklaşımlarının sorgulanabileceği bir nesneye dönüştürüyor.

1. Kulenin İnşası: Viollet-Le-Duc’ün “Koruma” Anlayışı

Kültürel miras yapıları, inşa edildikleri tarihten itibaren yapısal ve malzeme bazlı sorunlar gibi çeşitli sorunlarla karşılaşır. Söz konusu yapılar, bu sorunların giderilmesi için çeşitli müdahaleler görür ve yaşamlarını devam ettirmeleri için onarılır. Notre Dame Katedrali’nin ilk inşa edildiği 12. yüzyılın ortalarından itibaren çok sayıda müdahale görmüş olduğunu tahmin etmek zor değil. Viollet-le-Duc tarafından eklenen kule de katedralin yaşam döngüsü içinde gördüğü müdahalelerden biri. Fakat, Viollet-le-Duc’ün müdahalesinin diğer müdahalelerden oldukça farklı bir etkisi oluyor, çünkü 19. yüzyıl ortalarına tarihlenen bu kule eki yapının imgesini tamamen dönüştürüyor. Katedrali’nin kulesi, Viollet-Le-Duc’ün katedrale yaptığı kapsamlı müdahalelerden sadece bir tanesi olsa da simgesel gücü nedeniyle önerdiği projenin en önemli parçası.

19. yüzyılın ortasında tarihi yapılara müdahale yaklaşımları açısından “restorasyon” ve “anti-restorasyon” arasında giden iki kutupta, Ruskin ve Viollet-le-Duc yer almakta. Ruskin, restorasyon karşıtı tutumun temsilcisi olarak, bir yapının restorasyonunun bir ölüyü diriltmeye benzediğini ve bu nedenle imkânsız olduğunu söylerken, yine aynı yıllarda Viollet-le-Duc yapıların restorasyonu ile ilgili Ruskin’e oldukça karşıt fikirler beslemekte, “biçimsel restorasyonu/stylistic restoration”ı savunmaktaydı. Viollet-le-Duc, 1855 yılında, bir yapının restorasyonunun onu tamir etmek, bakımını yapmak ya da yeniden inşa etmek olmadığını söylemekte; aksine yapıyı daha önce hiç olmadığı yeni bir duruma getirmek ve onu yeniden üretmek olarak tanımlamaktaydı. Ruskin ve Viollet-le-Duc arasındaki bu düşünsel gerilim, Rem Koolhaas’ın “CRONOCAOS” başlıklı sergisinde de ele alınmıştı.

Şekil 5: Rem Koolhaas’ın “CRONOCAOS” sergisinden. Özgün / Restore Edilmiş: John Ruskin ve Viollet-Le-Duc karşı karşıya. Kaynak: designboom^[6]

Viollet-le-Duc’ün yapıya eklediği kule ile, katedrali geçmişte hiçbir zaman var olmadığı başka bir biçime dönüştürmüş ve bu söylemini Notre Dame Katedrali üzerinden somutlaştırmıştır. Günümüzde çok az kişi, yangın sonucunda yok olan ve yeniden inşası için uluslararası yarışma açılacağı duyurulan kulenin, yapıya sonradan eklendiğinin farkındadır.

2. Kulenin Yokoluşu: Notre Dame Katedrali Üzerinden Kültürel Mirasın Karşılaştığı Risk ve Tehditleri Anlamak

Kültürel miras yapıları ve alanları günümüzde hem insan kaynaklı hem de doğa kaynaklı birçok riskle karşılaşmakta. Bu riskler arasında insan kaynaklı vandalizm ve yangın, doğa kaynaklı sel ve su basmaları ile ekonomi temelli finansman eksikliği yer almakta. Notre Dame Katedrali yangınının, kültürel mirasın karşılaştırdığı risk ve tehditler ile ilgili yeni sorgulamalara neden olduğu ve uluslararası bağlamda farkındalığın oluşmasına katkıda bulunduğu söylenebilir.

Risk ve tehditlerle ilgili ilk sorgulama, kültürel miras ve onun korunmasının nasıl finanse edildiği ile ilgili. Neoliberal devlet politikaları nedeniyle, devletlerin kültüre ve kültürel mirasa ayırdığı pay yıllar geçtikçe azalmakta.^[7] “Notre Dame Yangını: Kapitalizm Kültürel Mirasımızı Yok Ediyor” isimli makale, katedralin yanması ile kültürel mirasa ayrılan bütçenin azalmasının ilişkisi vurguluyor.^[8] Yazıda, Duke Üniversitesi’nden Caroline Bruzelius’un 40 yıl önce Notre Dame Katedrali’ne yaptığı seyahatten bahsediliyor ve kendisinin Notre Dame Katedrali’nin 40 yıl önce bile restorasyona ihtiyaç duyduğuna ilişkin beyanına yer veriliyor. 40 yıl önce bile Notre Dame Katedrali’nin çatısını ayakta tutan meşe ağacından ahşap elemanların oldukça zarar görmüş olduğundan bahsedilen yazıda yazar, gün ve yıl içindeki dramatik sıcaklık farkları nedeniyle ahşabın yıllar geçtikçe daha kırılgan hale geldiğinin altını çiziyor. Yazıda, restorasyon projesinin daha erken zamanda başlatılmış olması durumunda, çatıdaki ahşap elemanları daha az yanıcı ve kırılgan olacağı ve yapının kısa devre sonucu çıktığı düşünülen yangından böylesi yıkıcı bir şekilde zarar görmeyeceği söyleniyor.

Kültürel mirasın korunmasına yönelik devlet destekleri günden güne azalırken, bağışlar kültürel mirasın ve korunması için önemli bir kaynak olarak gözükmekte. Notre Dame Katedrali yangını da bağışların ne kadar güçlü bir araç olduğunu gösterdi. Fransa Cumhurbaşkanı Macron, bağışları teşvik etmek amacıyla 1000 Euro’nun altında yapılan bağışlar için yüzde 75, üstü içinse yüzde 66 vergi muafiyeti getirildiğini açıklamıştı.^[9] Bu teşviklerin de etkisi olsa gerek, Notre Dame Karedrali’nin onarımı için bugüne kadar yaklaşık 1 milyar Euro bağış toplandığı açıklandı. Fakat, katedralin onarımı için büyük ve yüksek sermayeli şirketlerin yaptığı yüklü bağışlar ve bu bağışların medyada çokça yer alması, bağışların ne derece işlevsel olduğunu da sorgulatıyor.^[10] Yapılan bağış miktarı üzerinden vergi muafiyeti getirmesi nedeniyle, yapılan bağışların dolaylı yoldan bütün Fransa toplumun cebinden çıkması şu anda Fransa gündeminde sıkça yer bulan “sarı yelekliler” tarafından da eleştirilmişti. Bu tartışmalar oldukça ses getirmiş olmalı ki, 100 milyon Euro bağışlarda başı çeken Pinoult’nun vergi muafiyetinden yararlanmayacağı açıklandı.^[11]

Öte yandan, dünyada risk altında ve korumaya muhtaç birçok yapı varken, aslan payının Notre Dame Katedrali’ne gitmiş olması, bağışçıların “bağış” konusundaki seçiciliği ortaya koyuyor. Dünyanın gözünün üstünde olan bir yapı, daha çok bağış alırken, dezavantajlı bir konumda bulunan bir kültürel miras yapısı ya da alanı, bu bağışlardan yeteri kadar faydalanamıyor. Bağış yapan kişiler ve markaların, Notre Dame Katedrali’ni kendi reklamları için araçsallaştırdıkları ve kullandıkları da eleştirilmekte.

Son olarak, tarihsel olarak önemli bir yapıya yapılan restorasyonun kendisi de yapılar için de tehdit haline gelebildiğinden bahsedilebilir. Kulenin yeniden inşa edilecek olması ve yeniden inşa edilecek kulenin mimari dilinin belirsizliği, Notre Dame Katedrali’nin geleceği için bir risk oluşturuyor. Columbia Universitesi, Tarihi Koruma Programı Direktörü Jorge Otero-Pailos da, The Art Newspaper’da yer alan yazısında, kule için açılan yarışmayı “Yangının kötü olduğunu düşünüyorsanız, yarışmadan çıkacak olan kuleden gelen hasarı bekleyin” diyerek eleştiriyor. ^[12]

3. Kulenin Yeniden İnşası: Notre Dame Katedrali’nin Geleceği için Güncel “Koruma” Pratikleri

Günümüzde yapılacak müdahaleler konusunda doğru karar vermek için, tarihi yapıların ilk inşa edildiği durumu ve ardından ne gibi değişim, ekleme ve çıkarmalara günümüzdeki haline dönüştüğünü bilmek; miras yapılarının güncel durumunu değerlendirmede ve gelecek için karar vermede koruma uzmanlarına yardımcı olur. Tarihi yapılara müdahale edilirken yapı ile ilgili elde edilen bilgilerin çokluğu ve güvenilirliği, yapılacak olan müdahalelerin derecesini belirlemektedir.

Notre Dame Katedralinin korunması için oldukça faydalı olabilecek iki önemli bilgi kaynağından bahsediliyor. Bunlardan ilki ve en ilginci bir bilgisayar oyunu. Assasin’s Creed isimli bilgisayar oyununda, Notre Dame Katedrali’nin çok iyi bir üç boyutlu modelinin yer aldığı belirtiliyor.^[13] Bilgisayar oyunu için üretilen bu üç boyutlu modelin, yangında yok olan parçaların yeniden inşası için kullanılabileceğinden söz edilmekte. Diğer bir bilgi kaynağı ise 2015 yılında yapılan Notre Dame Katedrali’nin 3 boyutlu lazer taraması. Mimar Andrew Tallon yürütücülüğünde gerçekleştirilen bu lazer taramanın, Notre Dame Katedrali’nin en gerçekçi modeli olarak kabul ediliyor.^[14]

Eğer tarihi yapı ile ilgili çok sayıda ve güvenilir bilgi varsa, yapının tamamıyla yeniden inşası (rekonstrüksiyon) gündeme gelebilir. Rekonstrüksiyon, günümüz koruma kuramı ve eyleminde oldukça tartışmalı olsa bile Notre Dame Katedrali gibi simgesel ve toplumsal önemi yüksek yapılarda rekonstrüksiyonun benimsenebileceği de otoriteler tarafından dile getiriliyor.^[15]

Şanslıyız ki, önemli bir anıtsal yapı olması nedeniyle, Notre Dame Katedrali’nin tarih içinde gördüğü müdahalelerle ilgili çok fazla bilgi mevcut. Peki bu bilgi kaynakları yapının onarımı için neden önem taşıyor? Viollet-le-Duc’ün “biçimsel restorasyon” adına eklediği kulenin, yapının ilk inşa edildiğinde olmaması, yangın sonrasında yıkılan kulenin günümüzde yapılacak bir koruma ve onarım projesinde dikkatle değerlendirilmesini bir zorunluluk haline getiriyor. Viollet-le-Duc’un ekinin, koruma kuramını şekillendiren bir müdahale olduğu aşikâr. Peki bu önemli ekin günümüzde yapılacak koruma projesinde nasıl ele alınacağını, hatta kulenin yeniden inşasının gerekliliğini sorgulamak gerekiyor.

Fransa Başbakanı Édouard Philippe, Notre Dame Katedrali’nin restorasyonu, özellikle kulenin yeniden inşası için açılacak mimari proje yarışmasının konusunun “zamanımızın tekniklerine ve zorluklarına uygun bir kulenin tasarlanması” olacağını belirtti.^[16] Kulenin mimari dili ile ilgili öneriler de mimarlık gündeminde yer almaya başladı. Getirilen önerilerde, çoğunlukla çatı formunu yeni malzemelerle tekrar üretilmekte, ancak kulenin tasarımı farklı derecelerde değiştirilmektedir. ^[17] Henüz yarışma resmi olarak ilan edilmeden bu kadar öneri üretilmiş olması, yarışmanın davet olmadığı durumda yarışmaya katılımın oldukça fazla olacağının ipuçlarını veriyor.

Yapının onarım ve “kulenin yeniden inşa” projesinin yarışma ile elde edilecek olması, çok fazla alternatif arasından en doğru olanı seçme fırsatı sağlıyor. Ancak, koruma disiplinin ve yapılacak müdahalelerin sübjektif olması, hangi müdahale biçiminin kimin için en doğru olduğu sorusunu akla getiriyor. Uygulanacak restorasyon önerisinde geniş çaplı bir uzlaşı oluşturulması, uygulamanın daha çok benimsenmesini ve farklı paydaşların (toplum, karar vericiler, bilim insanları, vd…) getirilen öneriyi kabul etmesine de yardımcı olacaktır.

Bütün bu hassasiyetlere rağmen, katedralin restorasyonun en kısa sürede tamamlanması ve yapının en kısa sürede tekrar ziyarete açılması, Fransa Cumhurbaşkanı Macron’un önceliği. Macron, yapının restorasyonunun 5 yılda tamamlanarak 2024 Paris Olimpiyatlarına yetiştirileceğini ve yapının öncekinden daha ihtişamlı olacağını belirtti.^{[18], [19]} Macron 5 yıl içinde “daha iyisini” yapabileceklerini açıklarken, kapsamlı bir restorasyonun çok daha uzun yıllar alabileceği konunun uzmanları tarafından dile getiriliyor.[20] Aralarında korumacı, küratör, akademisyen, mimar ve mühendislerin olduğu 1000’den fazla uzman; Notre Dame Katedrali’nin korunmasının bu kadar kısa sürede tamamlanamayacağını ve katedralin Macron’un politik ajandasının bir parçası olmaması gerektiğini söylüyor.^[21] Öte yandan, Dünya’nın birçok ülkesinde, kültürel mirasın siyasetçilerin politik ajandalarının bir parçası olduğu ve koruma eylemlerini politikacıların kendi çıkarlarının şekillendirdiğini de söylemek gerek.

Bitirirken

Notre Dame Katedrali 12. yüzyılda ilk inşa edildiğinde yapıda olmayan kule, Viollet-le-Duc’ün 19. yüzyıl ortalarındaki projesinde yapıya eklenmişti. Eklenen kule, 15 Nisan’da çıkan yangınla yok oldu. Katedralin onarım projesinin, yapıya sonradan eklenen ve ardından üzücü bir yangınla yok olan kulenin yeniden inşası çevresinde şekillenmesi, kendi adıma “ön yargılı” bir koruma pratiğinin ipuçlarını vermekte. Katedralin kulesinin, Parislilerde ve katedrali ziyaret eden insanların anılarında önemli bir yere sahip olduğu muhakkak. Kulenin bundan sonra olmayacak olması, insanların anılarında ve belleklerinde de boşluğa yol açacaktır. Bunun farkında olarak, açılacak uluslararası yarışmanın odağında kulenin yeniden inşası olmasaydı, kule – günümüz teknolojileri ve mimarlık anlayışı ışığında farklı biçimlerde olsa da – tekrar inşa edilmeden yapının nasıl korunabileceğinin önerilerini görmek de mümkün olabilirdi. Benim sorum, 19. yüzyıla ait bir koruma yaklaşımı doğrultusunda yapıya eklenen kulenin, günümüzde yeniden inşa ederek tekrar devam ettirmenin ne kadar gerekli olduğu ile ilgili. Bu nedenle, kulenin yeniden inşasına temkinli yaklaşan tarafta yer aldığımı söylemeliyim.