“Architecture of Shame”

"Architecture of Shame" isimli geniş kapsamlı proje bir zamanlar utanılarak terk edilmiş olan Matera'nın günümüzde "Kültür Başkenti" sıfatını alışına odaklanıyor, böylece utanç duygusunu mekansal bağlamda yeniden düşünmeye davet ediyor.

İtalya’nın Matera şehri Bulgaristan’nın Filibe (Plovdiv) şehri ile birlikte 2019 yılı Avrupa Kültür başkenti şehri ilan edilmiş ¹. Doğrusu bundan 11 yıl önce 2007’de yılın kültür başkenti Lüksemburg’da bulunmuş ve konu ile ilgili çeşitli atölyelere katılmıştım. Dahası 2010’da İstanbul’un aynı ünvanı alışı etkinliklerini de gözlemiş biri olarak fazla ilgimi çeken bir konu değildi bu. Fakat bu durum, geçen ay Kentsel Çalışmalar alanında yüksek lisans yapmakta olduğum İsveç’in Malmö Üniversitesi’ne Matera’dan bir ekibin gelmesi ve kültür başkentliği ünvanının altını sağlam bir şekilde doldurma iddiasındaki projelerini anlatmalarıyla değişti.

Proje ² çıkış noktasını Matera şehrinin kendisinden alıyor; söz konusu şehir dünyada kesintisiz olarak yerleşilen en eski yerlerden biri. La Città Sotterranea yani Yeraltı Şehri olarak tanınıyor. 50’li yılların İkinci Dünya Savaşı sonrası İtalya’sının özellikle de ekonomik açıdan yoksul güney kısmında yoksulluğun ve hatta ilkelliğin bir sembolü olarak görülüp Marshall yardımları vesilesi ve belki de teşviğiyle toplu olarak terk edilmesine karar veriliyor. Architecture of Shame projesini bize anlatan ekip üyesi Fabio Ciaravella, Matera’nın sağ ve sol kamuoyunda defalarca utanç kaynağı olarak gösterildiğini altını çizerek aktarıyor. Sonuç olarak hayvanları ile birlikte mağaralarda yaşayan utanılası (!) Matera halkı için Matera’nın hemen dışında modern standartlarda yeni bir şehir inşa ediliyor. Yeni evler eski Matera’daki evlerin durumuna göre derecelendirilerek yeni sahiplerine dağıtılıyor. Hatta bu konutların tasarımı o yıllarda İtalyan mimarlık camiasının temel konularından biri haline geliyor.

Gelelim günümüze; 90’lı yıllara kadar neredeyse unutulan ve adeta bir zaman kapsülü gibi terk edildiği anda kalan Matera ³ tekrar hatırlanıyor. Birçok tarihi konulu filmde sahne olarak kullanılan Matera önemli bir kültür turizmi noktası haline gelmekle kalmayıp 1993’te UNESCO’nun Dünya Kültür Mirası listesine dahi giriyor. Bu noktada Ciaravella bize Matera’nın utancının kendi zenginliğine dönüştüğü gösteriyor.

Yapı ve yaşam kültürü açısından elbette önemli bir kesit gösteriyor Matera bize ama benim asıl ilgimi çeken bu projenin mekansal bağlamda duyguları odak noktasına koyması, özellikle utanç gibi yüzleşmesi zor ve kişişel bir duyguyu ele alması. Projenin ilk kısmı Matera’daki değişimi irdelemek yeni Matera sakinlerinin duygularını, tanıklıklarını incelemek ve paylaşmak. Fakat asıl ilginç olan ikinci kısım, aynı zamanda benim de kültürel başkent ünvanına layık gördüğüm kısım bu, Avrupa’nın utanç kaynaklarının yeni bir koleksiyonunu yapmak. Architecture of Shame ekibi Avrupa’nın paylaşacak ve ortak bir anlatı oluşturarak toplumsal hafızayı iyileştirme potensiyelini açığa çıkaracak çok sayıda utancı olduğunu düşünüyor. Bu bağlamda utanç iki kategoride ele alınmış ilkin bir zamanlar utanç duyulan fakat daha sonra tabiri caizse iade-i itibar edilenler, diğeri ise gerçekten utanılması ve hatta yıkılması/değiştirilmesi gerekenler.

Projenin web sayfasındaki interaktif harita bir platform olarak çalışarak utanç mekanlarının haritalandırılmasını sağlıyor. Böylece kullanıcılar projenin bir parçası olarak araştırmaya katkı sağlayabiliyor. Eklenecek kategorilerin başlıkları şöyle ⁴; Utancı Tersyüz Etmek, Sosyal Konut, Kırsal Gettolar, Utancın Tarafı Olmak, Totaliter Mimarlık, Duvarlar! Duvarlar? Duvar., Utanç ve Kültürel Miras ve son olarak Savaş Sonrası Mekanlar. Örneğin Mostar ⁵ Savaş Sonrası Mekanlar kategorisi ile eklenmiş.

Günümüz Türkiye’sinde mimarlık ve kentsel alan çerçevesinde utanç duyduklarımızın sayısının çokluğundan malesef şüphe duymuyorum. Belki de bu utanç halini Avrupa’nın Kültür Başkenti başlığı altında haritalayarak paylaşmak kendi kendimizle yüzleşmek için gerekli ilk adımlardan biri haline gelir. Bu vesile ile buradan herkesi katkı yapmaya davet ediyorum.

Notlar:

1. Matera’da 2019 Kültür Başkenti etkinlikleri ile ilgili olarak bakınız: https://www.matera-basilicata2019.it/en/
2. Proje ve platform için bakınız: https://www.architectureofshame.org/
3. Matera ile ilgili daha çok bilgi için bakınız: https://en.wikipedia.org/wiki/Matera#cite_note-2
4. Kategorilerin Türkçe çevirileri bana ait İngilizceleri sırası ile şöyle: Flipping Shame, Pop Housing, Rural Ghettos, Stand by Shame, Totalitarian Architecture, Walls! Walls? Wall., Shame and Culture Heritage ve Post War Spaces
5. Mostar için bakınız: https://www.architectureofshame.org/Actions/Details/5