Peyzaj Mimarlığı’nda Sulak Alanlar

Peyzaj ve Ekoloji dosyanın bu bölümünde, greyfield denilen terk edilmiş, ekolojik işlevleri kaybolmuş alanların iyileştirildiği, sulak alan içeren kent parklarından bahsedeceğiz.

Tianjin Qiaoyuan Wetland Park

Peyzaj ve Ekoloji dosyasına, peyzaj mimarlığının sadece göze hitap eden bitki tasarımından ya da yeşil parklardan ibaret olmadığına; peyzajın hızlı kentleşmenin şehirlere ve kırsal alanlara getirdiği tahribatı iyileştirebilecek; bunun da ötesine geçerek, örneğin biyoçeşitliliği artıracak yeni habitatlar da sağlayabilecek işlevleri yerine getirebileceğine dikkat çekmek amacıyla başlamıştık. Bu işlevlerden bir tanesi de sulak alanları restore etmek ve yeni sulak alanlar tasarlamak. Ekolojik restorasyon ve tasarım, peyzaj mimarları, çevre mühendisleri, biyolog ve şehir plancılarının beraber çalışmaları gereken alanlardan biri.

Öncelikle Sulak Alan’ın (wetland) ne olduğunu bir hatırlayalım:

Türkiye’nin de taraf olduğu Ramsar Sözleşmesi‘nde sulak alanların tanımı şöyle: “Doğal veya yapay, devamlı veya geçici, suları durgun veya akıntılı, tatlı, acı veya tuzlu, denizlerin gel-git hareketinin çekilme devresinde altı metreyi geçmeyen derinlikleri kapsayan, bütün sular, bataklık, sazlık ve türbiyerler¹ sulak alanlardır.”

Sulak alanlar sünger etkisine sahiptirler. Seli bünyelerindeki organik maddeler vasıtasıyla aynı bir sünger gibi emer, yavaşlatarak bırakırlar. Bundan dolayı yağmur suyu yönetiminde kullanabilirler. Kirli suları, biyolojik filtre görevi gören yerel bitki toplulukları sayesinde temizlerler. Hayvan ve bitki türlerine habitat sağlarlar; göçmen kuşların dinlenme alanıdırlar.

Dünyanın “böbrekleri” olarak adlandırılan sulak alanların yarısı hızlı kentleşme, sanayileşmeden dolayı yok olmuş. Bunu farkına varan peyzaj ofisleri tasarım programlarına sulak alanlar tasarlamayı ve bozulanları iyileştirmeyi dahil ediyorlar.

Weishan Lake Wetland

Muson İklimi sebebiyle, Çin’de sel baskınları çok olduğu için, orada sulak alan parkları yapılması yaygın. Çinlilerin suyla ayrı bir bağı var. Bu yüzden içinde sulak alan olan peyzaj projelerinin çoğu, Çin’den çıkıyor.

Örneğin Turenscape, Çin’de doğal peyzajlar ve ekolojiye odaklanmış olan bir peyzaj mimarlığı ofisi. Mimarlar, peyzaj mimarları, biyologlar, şehir plancıları, çevreciler ve mühendislerden oluşan disiplinler arası ekiplerle çalışıyorlar. ‘Ekolojik altyapı’ denilince akla gelen ilk isimlerden biri.

Sulak alan restorasyonu ve tasarımında bazı örnekler şöyle:

Tianjin Qiaoyuan Wetland Park 

Çin’in en büyük şehirlerinden biri olan, yaklaşık 7 milyon nüfusa sahip Tianjin kentinde Turenscape’in uyguladığı Tianjin Qiaoyuan Wetland Park (sulak alan parkı) projesinde, zamanla atıllıktan çöplüğe dönüşen eski atış poligonu iyileştirilip yenilenerek, kente çeşitli ekolojik servisler sunan bir parka dönüştürüldü. Sunduğu ekolojik servisler arasında yağmur suyunu tutup sel baskınlarını önleme ve suyu temizleme; tuzlu alkali toprağı iyileştirme; çevre eğitimi olanakları sunma gibi işlevler var. Tianjin, kentsel gelişme yüzünden tahrip edilip sonunda bir çöplüğe dönüşmeden önce, sulak alanlar ve tuzlalardan oluşurmuş. Yani bu proje aslında doğal mirasın izinden gidiyor.

Farklı çeşitlerde bitki komünitelerini barındıran göletlerin yaz görünümü

Proje, Tianjin’de yaklaşık 220.000 m²’lik bir çöplük alanını, sulak çukurları, tepecikleri ve su tutucu alanlarıyla, yaşanabilir bir parka dönüştürdü.

Çapı 10-40 metre arasında değişen 21 gölet yapıldı. Bu göletler yağmur sularını tutup taşkınları önleme işlevini üstleniyor.

Yağmursuyu akıntısı, atıkların dipte birikebileceği derin göletlerde tutuluyor. Kuru çukurlardaki toprak da mevsim yağmurlarının etkisiyle temizleniyor.

Parktaki bitkilerin %99’u yerel türler. Bitki toplulukları suyun PH seviyesindeki değişimlere ve bulunduğu çevredeki dönemsel olarak dikilen bitkilere adapte olması için serbest bırakılıyor.

Hemen her gölette bir gözlem platformu ve doğal örüntüleri, süreçleri, yerel türleri açıklayan tabelalar var. Bu da insanların doğaya daha yakından bakmasını ve temel basit doğa bilimlerine dair bilgi edinmesine olanak veriyor.

Yuma East Wetlands

Arizona’da bulunan Yuma East Wetlands‘in restorasyonu, daha büyük ölçekli bir başka ekolojik temelli tasarım örneği. 1999 yılına kadar çöplerin atıldığı, egzotik bitkilerin yaşadığı ama aslında terkedilmiş, yaklaşık 1,5 kilometrekare büyüklüğünde ölü bir sulak alan olan Yuma, 2010 yılında doğal mirasa ve yaşam döngüsüne yeniden kazandırıldı.

Yerel olmayan egzotik bitkiler yerine 200.000’in üzerinde yerli bitki dikildi. Restorasyon yüzlerce kuş türünü ve göçmen su kuşlarını sulak alana çekti. Buna paralel olarak bölgedeki eko-turizm yükselişe geçti.

Nesli tükenmek üzere olan 2 türü de içeren 330 yaban tür için habitat oluşturdu.

Nehir kenarı, önceden kentin çöplüğü gibiyken, oyun alanları, göl, piknik yerleri, sahiliyle yaklaşık 400.000 metrekarelik bir kamusal alana dönüştü.

Colorado Nehri’ndeki taşkınları önemli ölçüde azalttı.

Weishan Wetland Park

Çin’deki AECOM peyzaj mimarlığı ofisinin projesi Weishan Wetland Park, Çin’in en büyük gölünün kenarındaki yıllarca yanlış tarım ve balıkçılık faaliyetleriyle tahrip olan sulak alanın restore edildiği, eko-turizm ve eğitime açıldığı bir park.

Temel koruma, doğal restorasyon, sınırlı insan aktivitesi, gelişme ve köy topluluk koruma alanı fonksiyonlarına ayrılan 5 bölge hazırlandı. Yapay sulak alan, nehir kenarı sulak alanı, kalıcı tatlı su bataklığı, park, çayır, restore edilmiş doğal sulak alan, balık havuzu, çiftlik, su ve gelişim alanı gibi çeşitli yeni ve restore edilmiş habitatlar yaratıldı.

Bu  projeler kamusal alan kullanım alışkanlıklarını da değiştirebilen örnekler. Belli ölçüde sınırlandırılmış insan aktivitesi, insanları diğer canlıların habitatına en az müdahaleyle aktivitelerini sürdürmeye alıştırabilir örneğin. Etrafta sürekli yeşil veya süs bitkisi görmek yerine sarı sazlıkları ve türbiyerleri görmek, çevre estetiği anlayışını değiştirebilir. Doğal ekosistemlere katkısı olan peyzaj tasarımları belki de daha çekici, estetiktir. Bulunduğu yerdeki canlı türleri hakkında bilgi edinmek, eğitim çalışmalarına katılmak da insanlar ve yaşadıkları çevre arasındaki kopukluğu kırabilir.

¹ Türbiyer: Göl ve bataklıklarda yetişen bitkilerin çürümesi ve kömürleşmesiyle oluşan turba yatağı.