Süper Kent Balıkesir

Kasım-Aralık aylarında yayında olacak Süper Kent Balıkesir için kısa bir giriş yazısı...

2 aylık dilimler halinde yayını devam eden Süper Kent dosyasına Balıkesir ile devam ediyoruz. 2010’dan sonra yapılan üst ölçekli planlar, bölge planları ve yeni geliştirilen ulaşım ağlarıyla Marmara Bölgesi’ndeki hareketlilikten doğrudan etkilenen Balıkesir’e, 18. yüzyıldan başlayıp “TR22 Güney Marmara Bölgesi 2014-2023 Bölge Planı” ile sonlanan planlama tarihi ile hızlı bir giriş yapıyoruz:

Erken Cumhuriyet Dönemi Balıkesir¹

Cumhuriyet öncesi dönemde 17. ve 18. yüzyıllarda önemli bir üretim ve ticaret kenti olan Balıkesir, Osmanlı’da 18. yüzyıl sonu ve 19. yüzyılda farklılaşan ekonomik yapı ile beraber durgunlaşmış; bölgedeki gelişim Bursa ve Edirne gibi hem idari hem ticari olarak önemli kentlerde yoğunlaşmıştı. Cumhuriyetin ilanını izleyen yıllarda ise diğer Batı Anadolu kentleri gibi Balıkesir de imar etkinliklerine ve kentsel modernleşme çalışmalarına sahne oldu. Cumhuriyetin ilk yıllarında başlayan kentsel ve toplumsal gelişmeler Balıkesir’de 1940’lı yıllarda yoğunluk kazandı ve bu yoğunluk 1960’lı yıllara kadar devam etti.

Balıkesir’in ilk imar planı 1944 yılında Prof. Egli tarafından yapıldı. Kentin gelişimi, Cumhuriyet döneminin ulaşım planlamasında önemli yeri olan demiryoluna göre şekillendi. Egli kentin gelişiminin kuzey doğu yönlerinde olması gerektiğini vurgulamıştı. Bu dönemde, kenti diğer illerle bağlayan yeni karayolları yapıldı, kentin en işlek caddesi olan Vasıfçınar, Milli Kuvvetler ve Anafartalar caddeleri genişletildi.

Cumhuriyetin kuruluşunu izleyen dönemde, Balıkesir’in önemli ticaret yolları üzerinde bulunması, endüstrileşmekte olan ülkede önem kazandı. Pamuklu dokuma ve çimento fabrikaları inşası için verilen karar, kentin kolay ulaşılabilir olması ve demir yolu üzerinde bulunmasından kaynaklanır. Balıkesir’in modern çağa ayak uyduran bir kent olma yolundaki gelişimindeki diğer bir önemli olay da 1950’li yıllardaki toplu konut atılımlarıdır. 1954 yılında tamamlanan 52 Evler ve onu izleyen senelerde inşa edilen Esenevler ve Belediye Mensup Evleri, modernleşmekte olan şehrin iki katlı ve bahçeli toplu konut örnekleridir.

1960 Sonrası¹

1960’tan sonrasına hızlıca bakacak olursak: 1963 yılında Egli Planı’nın genel bir revizyona uğradığını ve 1965 yılında planın yetersiz kaldığı gerekçesiyle yeni bir plan yaptırılmasına karar verildiğini görürüz. 1970 yılında İller Bankası tarafından yapılan ve 1974 yılında revize edilen planın ardından 1980 yılında yeni bir Nazım İmar Planı yapılması için çalışmalara başlandı. 1986 yılında onaylanan plan kentin bügün yürürlükte olan imar planıdır.¹

Gaye Birol, Egli planıyla başlayan, 60’lardan sonraki revizyonlar ve 1986’da yapılan imar planı ile devam ederek 2000’lere ulaşan planlama tarihi ve buna paralel ilerleyen kentsel gelişimi şöyle değerlendirir:

“Erken Cumhuriyet döneminde oluşturulmaya çalışılan Vasıfçınar ve Milli Kuvvetler Caddeleri gibi kentsel akslar da çeşitli müdahaleler sonucu o dönemdeki önemlerini yitirmişlerdir. Özellikle Vasıfçınar Caddesi, Cumhuriyet dönemindeki eski kent ile yeni kent arakesitini oluşturacak ve bu ikisini birbiriyle bütünleştirerek günümüze aktarılmasını sağlayacak bir arayüz olarak önemli bir görev üstlenmiştir. Ancak bu aks, 1950’lerde Erken Cumhuriyet kentsel ve toplumsal ideallerden kopuş ile birlikte ve caddenin zaman içerisinde İstanbul’u İzmir’e bağlayan yoğun bir araç yoluna dönüşmesinin etkisiyle, bugün eski ile yeniyi kaynaştıracak bir mekan olmak yerine bölen bir çizgiye dönüşmüştür. Kentte yaşanan sosyo-ekonomik değişimler, nüfus artışı, konut açığı, otomobil sayısındaki artış gibi kentsel baskılar altındaki Balıkesir, bir yandan kent merkesinin yayılamamış olması ve neredeyse 20. yüzyıl başlarındaki sınırlarında sıkışıp kalması, diğer yandan da hem Cumhuriyet öncesi dönemdeki kent merkezinin, hem de Cumhuriyet döneminde oluşturulan kent mekanlarının önem ve değerlerini yitirmeleri sonucunda çağdaş bir mekansal düzene kavuşamamıştır.”¹

2010 Sonrası

Burada dikkat çeken unsurlardan biri Balıkesir’in çevresindeki merkezlerle olan ilişkisinin kentin gelişimindeki etkisidir. Yukarıda planlama tarihi özetlenen Balıkesir kent merkezi, şehrin ölçeği ve Marmara Bölgesi’ndeki konumu sebebiyle üst ölçekteki bölgesel planlardan dolaysız olarak etkilenir. Kuzeyde Marmara Denizi’ne ve güneyde Ege Denizi’ne çıkışı olması, ülke nüfusunun ve ticari faaliyetlerin yoğunlaştığı iki kent arasında (İstanbul-İzmir rotası) yer alması, doğusunda ise Bursa ile komşu olması, bölgenin genel ulaşım ve gelişim şemalarında Balıkesir’in muhakkak bir rolü olacağını gösterir. Bu rolün şehrin merkezini besleyen bir rol olmaktan ziyade, ilin çeperlerindeki kritik bağlantı noktalarını (Bandırma ve Edremit) ve yaygın olarak ülke içi turizme hizmet veren merkezleri (Ayvalık, Erdek, Avşa Adası, Cunda Adası, Kazdağları) düzenleyerek, Güney Marmara’ya dair hazırlanan üst ölçekli bölge planlarıyla uyumlu hale getirmeye öncelik vermesi muhtemeldir.

Bir diğer belirleyici nokta ise, 2002 yılından bu yana geçerli olan bölge sınıflandırmasına göre Balıkesir’in Çanakkale ile beraber “TR22 Güney Marmara Bölgesi” olarak geçmesi ve üst ölçek planların bu sınıflandırmaya göre yapılmasıdır. Konuyla ilgili daha ayrıntılı bilgiye Güney Marmara Kalkınma Ajansı’nın internet sitesinden ulaşılabilir.

TR22 Bölgesi Mekânsal Gelişme Şeması

TR22 Planlama Bölgesi Merkez Kimlikleri

Bölgeye dair 2010 sonrası oluşturulan ve bölgenin gelişiminde etkili olacak üst ölçekli planlar şöyle sıralanabilir:

Onuncu Kalkınma Planı (2014-2018)

“2023 hedefleri doğrultusunda hazırlanan, 2014-2018 dönemini kapsayan Onuncu Kalkınma Planın’da Türkiye’deki üretimin metropollerde ve nüfusu bir milyonu aşan kentlerde yoğunlaşmasının, sanayi ve hizmetler sektörünün lehine geliştiği vurgulanmıştır. İmalat sanayisinin bölgesel dağılımdaki dengesizliğin ortadan kalkması için; İstanbul, İzmir gibi kentlerin dışındaki bölgelerde kapasitenin artması gerektiği ifade edilmiştir. Balıkesir bugünkü konum ve ekonomik karakteriyle sanayi alanlarının taşınması ve desantralizasyonu konusunda potansiyel taşımaktadır.”²

TR22 Güney Marmara Bölgesi 2014-2023 Bölge Planı

“TR22 Güney Marmara Bölgesi 2014-2023 Bölge Planı” olarak geçen bölge planının ana senaryosunu oluştururken çok merkezli bir gelişim modeli temel alınmıştır. Güney Marmara’nın ekonomik gelişimi, tarımsal niteliğini ve yaşanabilir bölge olma özelliğini kaybetmeden turizm ve sanayi sektörü üzerine kurulması amaçlanmıştır. TR22 Güney Marmara Bölgesi; Bandırma Alt Planlama Bölgesi, Çanakkale Boğazı Alt Planlama Bölgesi, Balıkesir Ovası Alt Planlama Bölgesi ve Edremit Körfezi Alt Planlama Bölgesi olmak üzere dört alt planlama bölgesine ayrılır.”²

Balıkesir-Çanakkale Planlama Bölgesi 1/100.000 Ölçekli Çevre Düzeni Planı

Balıkesir Çanakkale Bölgesi Gelişme Aksları

Balıkesir Çanakkale Sektörel Gelişim Bölgelemesi

“Balıkesir-Çanakkale Planlama Bölgesi 1/100.000 Ölçekli Çevre Düzeni Planı’nın amacı, 2040 yılı hedef alınarak Balıkesir ve Çanakkale il sınırı içinde; koruma-kullanma dengesinin kurulması, koruma öncelikli alanları tehdit eder nitelikte kentleşme ve sanayileşmenin önlenerek kentsel ve kırsal gelişmenin sağlıklı bir şekilde yönlendirilerek kontrol altına alınması, tarım arazilerinin amaç dışı kullanımının önlenmesi, hassas alanların (kıyılar, ormanlar, içme ve kullanma suyu havzaları, doğal, kültürel ve tarihsel değerler, milli parklar, tabiat parkları vb.) korunması, ülke ve hedefler doğrultusunda bölgenin sahip olduğu yerel potansiyel ve kaynakların değerlendirilmesi, ekolojik dengeyi olumsuz etkileyecek yaklaşımların engellenmesi, doğal ve çevresel değerlerin korunmasını sağlayacak yatırımların ve gelişmelerin elde edilen veriler doğrultusunda eşik sentezine uygun olarak doğru alanlara yönlendirilmesi ile mevcut kullanımların bu plan strateji ve politikalarına uygun gelişimini sağlamaktır.”²

Süper Kent Balıkesir

Bu planlar doğrultusunda Balıkesir’in, ülkenin nüfusu ve ekonomik haraketliliği en yoğun olduğu Marmara Bölgesi’nde oluşan girift ağ içerisinde, merkezi olmasa dahi şüphesiz kritik bir role sahip olacağı söylenebilir. Bunun kent merkezine ve ilin sınırları içinde yayılarak farklı amaçlar için özelleşmesi planlanan diğer merkezlere nasıl etki edeceğini ileride göreceğiz. Arkitera’da iki ay boyunca devam edecek olan Süperkent Balıkesir dosyasında, tespitlerin ve öngörülerin yapıldığı, konuyla ilgili akademisyenlerin ve meslek insanlarının görüş yazılarından oluşan bir dosya ile sizi bu değişen dinamiklerin farkında kılmayı amaçlıyoruz. Dosyaya eklenen içerikleri Süper Kent: Balıkesir etiketinden takip edebilirsiniz.

1. “Erken Cumhuriyet Dönemi” ve “1960 Sonrası” başlıkları altındaki bilgiler, Gaye Birol’un”1940-1960 Yılları Arasında Balıkesir’de İmar Etkinliklerine Genel Bir Bakış” makalesinden alınmıştır. bkz http://www.izmimod.org.tr/egemimarlik/51/03.pdf

2. Üst ölçek planlara dair bilgiler “Altıeylül (Merkez) 1/5.000 Revizyon+İlave Nazım İmar Planı Plan Açıklama Raporu”ndan alınmıştır. bkz  http://balikesir.bel.tr/documents/imar/2017/ocak/12.01.2017/1/1/Alt%C4%B1eylul-5000-Revizyon-Ilave-NIP-Plan-Aciklama-Raporu.pdf