Süper Kent Kayseri Dosyası Başlıyor

Süper Kent dosyasında, 2017 senesinin ilk kenti Kayseri. 2 ay boyunca kente dair söyleşiler, görüş yazıları ve projeler yayınlayacağız.

6000 yılllık bir geçmişe sahip olan Kayseri, Roma, Bizans, Selçuklu, Osmanlı ve Erken Cumhuriyet döneminin izlerinin görüldüğü; önemli ticaret yollarının kesiştiği, köklü bir şehir.

Kayseri’de bilinen en eski yerleşim, erken Tunç Çağı’nda (MÖ 3000-2000) Anadolu’nun yerli halkı Hattiler tarafından yerleşilen Kültepe. Daha sonraları Pers, Doğu Roma, Selçuklu, Moğol, Osmanlı imparatorlukları hakimiyetinde kalan kentin tarihi merkezi ve mimarisi, Doğu Roma, Selçuklu, Osmanlı ve Erken Cumhuriyet dönemlerinin izlerini taşır. Günümüzde, en belirgin odak noktaları Kayseri Kalesi ve Cumhuriyet Meydanı olan tarihi kent merkezinde yoğunluklu olarak Anadolu Selçuklu ve Osmanlı dönemlerine ait yapılar görülür. 1915’e kadar Kayseri nüfusunun yüzde 20’sini Ermeniler, yüzde 10’unu ise Rumlar oluşturur. Kévorkian ve Paboudjian’a göre, Kayseri bölgesinde yedi manastır, kırk kilise ve 56 eğitim kurumu bulunur.¹

 
1. Kayseri Kalesi, 2. Saat Kulesi, 3. Sahabiye Medresesi

19. yüzyıl ortalarında başlayan Tanzimat Dönemi, modernleşme sürecindeki her Osmanlı kentinde olduğu gibi Kayseri’nin de fiziksel dokusunu ve mimarlığını etkilemeye başlar. Kenti etkileyen en önemli gelişmelerden biri, 1914-1919 arasında belediye başkanlığı yapan Ahmet Rıfat Çalıka döneminde verilen imar kararlarıdır. 1916’da Kale Mahallesi’ndeki Türk evleri boşaltılıp yıkılır ve burada yaşayan Türkler, tehcirle gönderilen Ermenilerin boş evlerine yerleştirilir.² 27 Mayıs 1915 tehcir kanunu ve 26 Eylül 1915 tarihli tasviye kanunu³ndan sonra ve Rusya’nın Doğu Anadolu’yu işgalinden kaçan yaklaşık 30 bin Müslüman mülteci ve muhacirin Kayseri’ye yerleştirilmesinden sonra kentin nüfus yapısı tamamen değişir.⁴

Kayseri, Hrant Dink Vakfı’nın hazırladığı online Türkiye Kültür Varlıkları haritası⁵na göre, toplamda 395 yapıyla, Ermeni ve Rum taşınmaz kültür varlıklarının en yoğun olduğu illerden biri.

1. Ayos Dimitrios Kilisesi, 2. Surp Krikor Lusavoriç Ermeni Kilisesi, 3. Molu Rum Okulu

Kayseri’nin ilk imar planı 1933 yılında Burhanettin Çaylak tarafından hazırlanır. Bu planı, Alman Mimar-Şehir Plancısı Ord. Prof. Dr. Gustav Oelsner ve Doçent Kemal Ahmet Aru’nun 1945 yılında hazırladıkları plan izler.⁶

Cumhuriyet sonrası devletin değişim ve kalkınma hedefleri doğrultusunda kurduğu sanayi yapıları/bölgeleri, modern kent kimliği inşasının en belirgin ekonomik lokomotifi olur. Kayseri, Anadolu’da sanayi yatırımlarının ilk gerçekleştirği kent olur. Ülkenin ilk ağır sanayi yatırımı olarak bilinen Tayyare Fabrikası 1926’da, Sümerbank Bez Fabrikası 1935’te, Şeker Fabrikası 1955’te kurulur. Bu fabrikaların kurulması ve işçiler için kooperatif konutlarının yapılmasıyla birlikte kentleşme süreci, konut üretim biçimi önemli ölçüde değişir.⁷

1. Tayyare Fabrikası, 2. Sümerbank Bez Fabrikası, 3. Şeker Fabrikası

Cumhuriyet öncesi ve sonrasında, ulaşım alanında yaşanan gelişmelerden biri olan Sivas Caddesi’nin açılması, kentin gelişiminde önemli bir dönüm noktası olur. 1910 yılında açılan ve 1950’lere kadar Kayseri’yi Sivas’a bağlayan bir karayolu statüsündeki cadde, 1950’lerde şehir merkezine doğru genişletilerek bulvar haline getirilir. 1950-1960 arasında yeni konut ve iş yerlerinin inşa edilmesiyle, kentin geleneksel dokusunun da önemli bölümü yok olur. Bu dönemde, yukarıda bahsettiğimiz fabrikaların kurulmasıyla birlikte, caddenin her iki yanına beşer katlı kooperatif konutları yapılır.1970’lerde cadde üzerindeki konutlar üst gelir grubunun ilgisini çeker. Bölge zamanla değerlenir ve tamamı konut olan binalar ticarethane, büro olarak kullanılmaya başlar.⁸ 1927 yılında Ankara-Kayseri demiryolu hattı hizmete girer.

Kayseri, 1960’lara kadar kent merkezi çevresinde, radyal yol sistemine dayalı olarak kompakt bir biçimde gelişirken; 1960 sonrası doğu-batı aksları boyunca, lineer bir formda gelişir.⁹ 1979’da Erciyes Üniversitesi’nin açılması, bu dönemde Kayseri için dönüm noktalarından biri olur.

Tramvay hattı Kayseray, 2009’da servise başlar. O dönemde hattın geçtiği Sivas Caddesi’nin yaya hareketliliği, Kayseri’de sosyal yaşam açısından büyük önem taşır. Ancak, Sivas Caddesi’ne tramvay hattının gelmesiyle birlikte, caddenin yaya merkezli kullanımı, daha araç merkezli bir kullanıma dönüşür. Kentsel kimlik ve aidiyete vurulan bir ket olarak görülen bu yer seçimi o dönem epey eleştiri alır.¹⁰

2000 sonrası görülen mekansal değişimlerden biri de birbirinin ardı sıra açılan alışveriş merkezleridir. Sivas Bulvarı üzerindeki İpeksaray Alışveriş Merkezi ve Kayseripark Alışveriş Merkezi 2006’da; aynı bulvar üzerindeki Forum Kayseri 2011 yılında açılır.

2000 sonrasında Kayseri için önemli gelişmelerden biri de yeni üniversitelerin kurulması olur. 2009 yılında Nuh Naci Yazgan Üniversitesi, 2010 yılında Abdullah Gül Üniversitesi açılır.

Günümüze geldiğimizde, Kayseri’de bir süredir kamu yararı, kent tarihi ve çevre hakkı gibi konular eksenindeki tartışmalardan bazılarının, Sahabiye kentsel dönüşüm projesi; çift katlı kavşak ve yol projeleri; Kocasinan ve Talas ilçelerindeki 6 mahallenin riskli alan kararıyla, kentsel dönüşüm ve gelişim proje alanı ilan edilmesi¹¹ olduğunu görüyoruz.

Dosya kapsamında, Kayseri’deki kültürel mirasa, kent tarihine dair izleri sürerken; güncel mimari üretim, kentsel dönüşüm süreçleri, ve kent mücadeleleri hakkında da bilgi edinmeye çalışacak; kentin mimarisine ve sosyal-mekansal değişimine dair görüş yazıları, söyleşiler yayınlayacak, projeleri paylaşacağız. Dosyaya katkı ve önerilerinizi bekleriz.

¹ http://www.agos.com.tr/tr/yazi/11043/kayserinin-gelismesinde-emval-i-metruke-vurgunu-cok-onemli-rol-oynuyor
² Çabuk, S., 2012, Kayseri’nin Cumhuriyet Dönemi’ndeki İlk Kent Düzenlemesi: Caylak Planı
³ http://bianet.org/bianet/ekonomi/162883-1915-in-sifresi-emval-i-metruke
⁴ http://www.agos.com.tr/tr/yazi/11043/kayserinin-gelismesinde-emval-i-metruke-vurgunu-cok-onemli-rol-oynuyor
⁵ http://turkiyekulturvarliklari.hrantdink.org/
⁶ Çabuk, Suat, 2012, Kayseri’nin Cumhuriyet Dönemi’ndeki İlk Kent Düzenlemesi: Caylak Planı
⁷ Asiliskender, B., Özsoy, A., 2010, Cumhuriyet Sonrası Kayseri’de Modernleşme: Mekansal ve Toplumsal Değişim
⁸ Tozoğlu, A. E., 2008, Bir Muhafazakar Modernleşme Laboratuarı Olarak Kayseri
⁹ Tozoğlu, A. E., 2008, Bir Muhafazakar Modernleşme Laboratuarı Olarak Kayseri
¹⁰ Tozoğlu, A. E., 2008, Bir Muhafazakar Modernleşme Laboratuarı Olarak Kayseri
¹¹ http://www.insaatgundemi.com/kayseride-6-mahalle-riskli-alan-ilan-edildi.html