Süper Kent Samsun Dosyası Başlıyor

Mustafa Kemal Atatürk’ün Samsun’a ayak basarak başlatmış olduğu kurtuluş mücadelesinin yüzüncü yılını "Süper Kent: Samsun" ile kutluyoruz. Süper Kent Dosyası kapsamında, Mayıs – Eylül ayları arasında Samsun’a odaklanacağız.

(Fotoğraf: samsun.bel.tr)

Orta Karadeniz’de yer alan Samsun ili, Yeşilırmak ile Kızılırmak’ın Karadeniz’e dökültüğü deltalar arasında bulunuyor. Karadeniz’in en eski yerleşmelerinden biri olarak bilinen Tekkeköy Mağaraları’na ev sahipliği yapan Samsun’un tarihinin Paleolitik Çağ’a kadar uzandığı biliniyor.

Tarih boyunca Hitit, Pers, Roma, Bizans, ve Osmanlı gibi farklı devletlerin, beyliklerin ve imparatorlukların hakimiyeti altına giren Samsun; çeşitli kültürlerin etkisi altında kaldı. Ancak Samsun’un 1800’ler öncesinde herhangi bir merkez rolü üstlenmemesinden ötürü şehirde büyük ölçekte anıtsal yapılar yer alamadı ve bu kültürel birikim, sivil mimari örnekleri ile fiziksel mekana yansıdı. ¹

1870 – 1884 yılları arası Samsun şehrinin genel görünümü (Kaynak: www.samsun2019.com.tr)

Samsun, özellikle de 19. Yüzyıl’da Avrupalı tüccarların ilgisini çeken bir yerleşmeydi. 1838 Baltalimanı Sözleşmesi’nin ardından tarım ürünlerinin Avrupa pazarına açılması ile Samsun, mısır ve tütün ihracatçısı bir liman kenti olarak Fransız ve İngiliz tüccarların ilgi odağı haline geldi.²  Tütün ticareti kent için önemli gelir kaynaklarından biriydi ve Bafra’da yetiştirilen tütün, bu dönemde gemiler ile Avrupa’ya taşınırdı. 19. Yüzyıl’da tütün üzerine yürütülen faaliyetler, Tütün Çarşısı ve Gümrük Binası gibi yapılar ile kent dokusunda yer alırken; (tarihi tam olarak bilinememekle birlikte) 1887 yılında Fransız Reji Şirketi tarafından kurulan Samsun Reji Tütün Fabrikası da yabancı sermayenin tütün pazarına resmi olarak katılmasıyla bu yapılara dahil oldu.³

Reji İskelesi’nden Tütün Çarşısı’nın Görünümü (Erişilen kaynak: “Samsun Tütün Pazarı”, Baki Sarısakal)

1877 -1878 Osmanlı – Rus Savaşı’nın ardından dışarıdan göç alan Samsun’da kent lekesi, kıyı boyunca genişlemeye devam etti. 1869 yılındaki büyük yangın, 1915 yılındaki Rus saldırısı ve Birinci Dünya Savaşı boyunca sahil şeridinin düşman kuvvetler tarafından topa tutulması gibi pek çok olumsuzlukla mücadele etmiş olan kent, talihsiz tahribatlar deneyimledi. Samsun’daki ticari faaliyetler, savaş koşullarının bir sonucu olarak olumsuz etkilendi ve kent nüfusunda düşüş yaşandı. 9 Mart 1919’da İngiliz kuvvetleri tarafından işgal edilen Samsun; bu işgalin iki ay sonrasında, 19 Mayıs 1919 günü, Mustafa Kemal Atatürk’ün kurtuluş mücadelesinin ilk adımını attığı kent olarak tarihe geçeçekti.

Samsun Şehir Planı – Başbakanlık Osmanlı Arşivi (Kaynak sitede tarih bilgisi bulunmamaktadır) (Kaynak: www.samsun2019.com.tr)

Cumhuriyet Dönemi içerisinde Samsun – Sivas Demiryolu Hattı, kent için önemli bir yere sahip. 1910 yılında çalışmalarına başlanan, ancak siyasi sebeplerden ve savaş koşullarından ötürü sürekli ertelenen ve 1932 yılında tamamlanan demiryolu hattı ile kentte ticari faaliyetler hız kazandı. Yeni istihdam olanakları doğrultusunda kent, özellikle de 1950 sonrasında yoğun göç aldı. Samsun’daki denizcilik faaliyetlerinin iyileştirilmesi adına yapılan modern liman tesisleri, Karadeniz Bakır İşletmeleri ve Azot Fabrikası, 1960 sonrasında kente yapılan yatırımlara örnek gösterilebilir. ⁴ Devlet yatırımlarının ardından aldığı yoğun göç ile günümüzde Karadeniz’in en fazla nüfusa sahip ili (İl nüfusu: 1.335.716 – kaynak: TÜİK 2018 Yıllara Göre İl Nüfusları verisi) haline gelen Samsun’daki bu ani artış, kentte kontrolsüz yapılaşmayı da beraberinde getirdi.

1955 yılında Samsun Limanı inşa faaliyeti (Kaynak: Anonim – Erişildiği kaynak: “Cumhuriyetin İlk Yıllarında Samsun Limanı”, Cevdet Yılmaz)

Söyleşiler, görüş yazıları ve projeler ile Samsun’u detaylı olarak ele alacağımız “Süper Kent: Samsun” dosyası önümüzdeki dört ay boyunca devam edecek. Dosyaya eklenen içerikleri Samsun etiketi üzerinden takip edebilir; kent üzerine çalışmalarınız ve önerileriniz ile dosyaya katkıda bulunmak isterseniz editor@arkitera.com mail adresi üzerinden bize ulaşabilirsiniz.

Kaynaklar

1 – Yılmaz, A., & Gül, S. (2018). Samsun Şehrinde Tarihi Yapı Mirası ve Şehirsel Koruma. Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi (OMAD), 49 – 67.

2 – Kocaoğlu, B. (2006). Mütareke Yıllarında Samsun’un Ekonomik Durumu (1919-1920). Geçmişten Geleceğe Samsun Sempozyumu Bildiriler Kitabı, 1. Kitap (s. 299 – 300). Samsun Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Eğitim Hizmetleri Daire Başkanlığı Yayınları.

3 – Erler, Y., & Edinsel, K. (2011). Samsun’da Tütün Üretimi (1788-1919). Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 230-246. 

4 – Tellioğlu, İ. (2014). Samsun’a Türk Yerleşiminin Tarihi Gelişimi. Turkish Studies-International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 1107 – 1117.