3. Ödül (2. Kategori), Cami Tasarımı Fikir Yarışması

MİMARİ AÇIKLAMA RAPORU

1-Yer / çevre;

Proje alanı Güneydoğu Anadolu Bölgesinde yer almakla birlikte çalışma alanı olarak Gaziantep şehri belirlenmiştir. Gaziantep yazları çok sıcak ve kurak geçtiği, yağışların az olduğu, kışların ise soğuk geçtiği Akdeniz ve karasal iklim karışımının yaşandığı bir şehirdir.

Geleneksel Gaziantep’in şehir merkezlerinde yer alan anıtsal yapılar incelendiğinde, plan şemalarında net geometriler ve bu geometrileri örten çatı ve kubbe formlarının hakim olduğu, yapım malzemesi olarak da yerel kesme taş kullanımının hakim olduğu mimari miras görülmektedir. Gaziantep’in geleneksel çarşı dokusu lineer olmakla beraber organik yerleşim özelliği göstermekte ve çevresi ile bütünleşmektedir.

2-Plan kararları;

Mevcut imar planına baktığımızda, plan şemasında ada biçimlenişi ile kıble yönü arasında birbirine yakın güçlü iki aks öne çıkmaktadır. Cami parselinin konumu ve fonksiyonları gereği kıble aksı ile proje alanının çevresindeki yapı adalarının aksı birbirleriyle eşdeğerde yarışmakta, bu durum cami parselinin yapı adalarıyla bütünleşmesini engellemektedir. Tasarımda bu sorunu minimize etmek için kıble aksı ile yapılaşma aksı arasında bir ara kesit aranmış, plan kararları ile belirlenmiş açık alanlara müdahale ederek ayrışma minimum düzeye indirgenmeye çalışılmıştır. Yarışma şartnamesinde istenen yapılar parsel izi içinde kalmak koşulu ile, proje alanını etkileyen ve proje bütünlüğünü sağlayan öneri çevre düzenlemesi tasarlanmıştır. (şekil 1)

Şekil 1 proje alanı ve yakın çevresi

3-Tasarım kararları;

İhtiyaç programında ve tasarımda egemen unsur ibadethane/cami yapısıdır. İlave fonksiyonlar olarak sosyal ve kültürel yapılar, servis yapıları(şadırvan, tuvalet, vs.), küçük ticari yapılar ve konut yapıları sıralanmaktadır.

 Yerleşim kararları; proje alanı yakın çevresi ve plan kararları incelendiğinde, proje alanının kuzeyinde yaya yolu ile bölünmüş meydan, güneyinde kültürel fonksiyonlarla desteklenmiş güçlü rekreatif yeşil alanlar, doğu ve batısında ticaretlerle desteklenmiş konut alanları yer almaktadır. Bu veriler değerlendirildiğinde proje alanı meydan ve yeşil alan yaya odakları arasında konumlanmakta olup, güçlü yaya kullanım potansiyeli ve geçiş aksı niteliği taşımaktadır. Bu potansiyel tasarımda ihtiyaç programını oluşturan fonksiyonlarda kontrollü gruplama yapılarak iki yaya odağını birbirine bağlayan geçirgen/parçalı yapılaşma ile değerlendirilmiştir.

 Bu bağlamda abidevi ana yapı olan cami meydana hakim ve meydanı biçimlendiren/yönlendiren nitelikte proje alanının merkezinde konumlandırılmış, caminin iki yanında güçlü yaya aksları ile meydan ve yeşil alan birbirine bağlamıştır.

 Sosyal ve kültürel yapılar caminin doğusunda kendi mütevazi açık avluları etrafında biçimlenmiş ve meydanla kontrollü bağlantı sağlanarak dingin çalışma, eğitim ve dinlenme mekanları tasarlanmıştır. Eğitim birimleri (Kur’an kursları) güneyde yeşil alanla bütünleştirilerek spor ve oyun imkanlarına kavuşturulmuştur. Ayrıca Kur’an kursu ile etkinlik salonu ve kütüphane birimleri aynı avluda tasarlanarak bu mekanların aktif kullanımına katkı sağlanmıştır.

 Caminin ayrılmaz parçaları olan servis mekanları, konutlar ve otopark alanları caminin batısında tasarlanmıştır. Konutlar kendi bahçe ve avluları ile servis mekanlarına sırtını dönen, park alanlarına açılan, duvar ve çıkmalarla kendi sokağını biçimlendiren hüviyette tasarlanmıştır. İhtiyaç programında da ifade edildiği gibi kadınlara ait şadırvan ve ıslak hacimler yatay ve düşey sirkülasyonlarla açık ve kapalı otoparklarla güçlü bir şekilde bağlanmış, ayrıca kadınların teravih namazı ve kandil günlerinde en çok ihtiyaç duydukları ibadet mekanı ile doğrudan ilişkili tuvalet ve şadırvan ihtiyacı mahfil kotunda da tasarlanarak çözülmüştür.

 Tasarıma konu olan ve birbirleri ile ilişkili yapılar cami son cemaat mekanının da de sonuna eklenen yarı kapalı bağlantı aksı ile birbirine bağlanarak, açık/yarı açık/ kapalı hiyerarşisi çerçevesinde cami merkezli kütle organizasyonu kurulmuştur.

 Kendi içerisinde tutarlı ortak mimari dili aranmış ve parçalı bütünlerden oluşan dengeli sadelikte mimari bütünlük aranmıştır

Gaziantep’in iklimi gereği korunaklı ve gölgeli mekânlarını arttıran arkad ve saçak gibi geleneksel yapı unsurları tasarımda kullanılmıştır.

Cami tasarımı; İslam toplumunda cami; İslâm dininin sembolü olan cami yapısı, şehrin dini kimliğini ortaya koyan ve şehrin merkezini, çekirdeğini oluşturan egemen unsurlardan olmuştur.

Günümüzde cami ağırlıklı olarak namaz ibadetinin ve önemli dini günlerde yapılan etkinlikler için kullanılmaktadır. Geçmişten farklı olarak ve gündelik hayatın gereği olarak günümüzde kadınlar da caminin aktif kullanıcıları olmuşlardır. Bu durum cami planlaması ve tasarımında dikkatle ele alınması gereken en önemli konuların başında gelir.

Bu bağlamdan yola çıkıldığında fonksiyon ilişkilerinin ve mekânsal organizasyonun yerinde çözümü için kullanıcı yoğunluklarına yönelik analitik çalışmaya ihtiyaç duyulmuştur.

Cami tasarımına referans oluşturan kullanıcı analizleri;

a. Kullanıcı yoğunluğu ve sıklığı analizi;

Şekil 2 kullanıcı yoğunluğu analizi

Kullanıcı yoğunluğu analizinin tasarımı etkileyen sonuçları;

• Günlük beş vakit namazlarında erkekler ile kadınların benzer ihtiyaçlara sahip olduklarını görmekteyiz. Vakit namazlarında erkekler kadınlara göre biraz daha kalabalık olur ve cemaatle namaza her ikisi de iştirak edebilir. İklim koşullarına ve cemaat yoğunluğuna bağlı olmakla beraber cemaat namazı genellikle kapalı mekanda kılınır. Cemaat namazı sonrasında camiye gelen kullanıcılar kapalı veya yarı açık mekânda namaz kılmayı tercih edebilmektedir.
• Cuma vakitlerinde erkeklerin yoğun kullanımı söz konusudur. Kadınların cami kullanımı vakit namazlarındaki yoğunlukta olmakla beraber, erkekler kadınlara göre baskın çoğunlukta camiyi kullanmaktadır. Kadınlar yarı açık mekân tercihinde bulunmazken, erkeklerin bir kısmının iklim koşullarına göre yarı açık mekân tercihinde bulunmakta olduğunu görmekteyiz.
• Teravih namazı ve kandil günlerinde kadın erkek kullanım yoğunluğu fazladır. Vaktin akşam sonrası olması dolayısı ile kadınlar da erkekler gibi genellikle kapalı mekân tercihinde bulunmakta olup, iklim koşullarına bağlı olarak erkeklerin yarı açık mekan kullanım yoğunluğu oluşmaktadır.
• Bayram namazı yılda iki kere olduğu için cami planlamasını doğrudan etkilememektedir.
• Cenaze namazlarında Sünni mezhebine göre çoğunlukla dışarda ve ayakkabı ile de namaz kılınmasına ruhsat verilmesinden dolayı açık veya iklim koşullarına göre yarı açık mekanlara ihtiyaç duyulmaktadır. Şafi mezhebine göre ise cenaze namazı çoğunlukla ayakkabısız kılınmaya uygun kapalı veya yarı kapalı mekanlara ihtiyaç duyulmaktadır. Cenaze namazlarında Kadınlar için genellikle açık veya yarı açık bekleme(taziye) ihtiyaçlarını karşılayacak mekanlara ihtiyaç duyulmaktadır.

b. Kullanıcıların vakitlere göre alan ihtiyacı;

Kullanıcı yoğunluklarının mekânsal kullanımı doğrusal olmayıp Cuma ve Teravih vakitleri için değişkenliğe ihtiyaç duyulmaktadır. Dolayısı ile planlamada sabit mekan ve değişken mekan kavramları karşımıza çıkmaktadır. Sabit ve değişken mekanlar kümülatif düzlemde bin birim alan üzerinden oran olarak ele alınmıştır.

Şekil 3 kullanıcı yoğunluğunun mekânsal dağılımı

Sonuç olarak planlama “sabit mekan” ve “değişken mekan” bağlamında değerlendirilerek, sabit mekan tahsisi hiç değiştirilmezken, değişken mekanlar Cuma namazlarında erkeklerin, teravih ve kandil namazlarında kadınların kullanımına tahsis edilerek ihtiyaçlar karşılanmaktadır.

c. Mekânsal düzenleme ve fonksiyon çözümü;

Camilerde kadın erkek kullanıcıların karşılaştığı diğer sorun ise bir sirkülasyon problemi olan ve özellikle yoğun namaz vakitlerinde oluşan “kesişme” / “çakışma” meselesidir.

Şekil 4 kadın erkek sirkülasyonu ve mekânsal küme

Özellikle kadınlara ait mekânsal düzenlemede mahremiyetin önceliğinden dolayı çakışma problemi, kadınlara ait mekânsal ihtiyaçları ikincil pozisyona itilerek çözümlenmesini doğurmaktadır. Bu sorunun çözümü için yaygın uygulama, kadınlara ait mekanların caminin bir yan kenarında konumlandırılarak veya mahfil katının tahsis edilmesi şeklinde karşımıza çıkmaktadır (şekil 5). Yan kenarda konumlanması caminin ana mekanından kopması, üst katta konumlanması da tercihe bağlı olmaktan çıkıp “zorunluluk” olarak algılanmaktadır.

Bu bağlamda mekanı algılamada eşit imkanlar sunması bakımından kadınlara ayrılan mekan cami mekanının orta aksında kapalı ve yarı açık son cemaat alanlarına imkan sağlayan, gerektiğinde minimum kesişme ile zemin kat ve üst kat ilişkisini kuran mekan organizasyonu tercih edilmiştir (şekil 6).

Şekil 5 kadınlara ait mekan caminin yanında şekil 6 kadınlara ait mekan caminin orta aksında

d. Plan şeması ve form;

Caminin ana mekan planında İslam’da kadim gelenek olan “en uzun ön saf” kriteri ile oluşmuş direkli cami geleneğinin doğurduğu dikdörtgen şema tercih edilmiştir. Ancak dikdörtgen şema üç ana mekandan oluşmaktadır. Ortada kare plana sahip kışlık mekan, iki yanda dikdörtgen plana sahip yazlık mekanlar. Ana mekanın yazlık ve kışlık olarak ayrılması değişken ihtiyaçların çözümünde dinamik ve ekonomik imkanlar sağlamaktadır. Kışlık mekan olarak tasarlanan ana mekan ısıtılan mekandır. Özellikle kış aylarında beş vakit namazlarda yoğun olarak kullanılmayan caminin ısıtılmasında enerji tasarrufu sağlaması hedeflenmiştir. Yazlık mekanlar ise yaz, mevsim geçişleri ve Cuma vakitlerinde pencere kafesleri açılarak veya kapatılarak alternatif konfor imkanı sunmaktadır. Ayrıca yazlık mekanlar şafi mezhebine mensup cemaatin cenaze namazı kılmasına da olanak sağlamaktadır.

Cami örtüsünde ana mekanda kubbe, yan mekanlarda ise beşik çatı tercih edilmiş, örtü malzemelerinde titanyum çinko kullanılmıştır.

Strüktür; tasarımda betonarme karkas sistem ve taş tercih edilmiştir. Taş duvarlar yer yer taşıyıcı olarak betonarme strüktürün bir parçası olarak ele alınarak mix sistemde çözülmüştür. Görünen Taşıyıcı elemanların tamamı çıplak olarak bırakılmıştır.

4-Ulaşım;

Proje alanı planlama kararlarında belirlenmiş yaya yolları ile çevrelenmiştir. Plan ilkesi tasarımda korunmuş ve kontrollü olarak araç girişine müsaade edilmiştir.