Eşdeğer Ödül (MimLab), Mahalle Tasarımı Fikir Yarışması (1. Aşama)

Mahalle Tasarımı Fikir Yarışması'nda (1. Aşama) eşdeğer birincilik ödülü alan proje yayında:

Açıklama Raporu

MAHALLE TASARIMI FİKİR YARIŞMASI // ADANA’DA MAHALLE TASARIMI

Adana, Akdeniz Havza sisteminin doğu ucu olan Çukurova Havzası’nda yer almaktadır. Seyhan ve Ceyhan nehirlerinin kesiştiği Çukurova Kavşağı’nda yer alan kent, verimli tarım arazileri, su kaynakları ve kıyı kenti olması özellikleri ile Akdeniz’in önemli kentleri arasındadır. Kentin coğrafik karakteristik öğeleri Seyhan nehri, Toroslar, Çukurova tarım alanları ve güneyinde yer alan Akdeniz’dir.

Adana Türkiye’nin yedinci büyük şehridir. Coğrafi konumu itibariyle hem iklimsel ve sosyokültürel hem de ekonomik açıdan oldukça yüksek potansiyele sahip olan bir yerleşim birimidir. Ancak zaman içerisindeki hızlı ve kontrolsüz kentleşme ivmesi Adana’ya ait potansiyeli ve kimliğine ilişkin özgün değerleri zedelemiştir. Bulunduğu bölgedeki iller içerisindeki egemen konumu ile Adana’ya ait iyileştirmenin bir pilot bölge etkisi yaratıp etki alanının genişlemesini sağlayacağı düşünülmektedir.

Adana ovasının iklimi, Akdeniz iklimi özelliklerini taşır; yazları çok sıcak ve kurak, kışlar ise ılık ve yağışlıdır. Yağışlar yağmur şeklindedir. Yağış miktarı senede 625-700 milimetredir. Senelik yağışlı gün sayısı 49’dur. İklimi sebebiyle kentteki en küçük birim olan konut tipolojisinden kentsel ölçekteki kamusal alan tasarımına kadar dış mekan kullanımı büyük önem arz etmektedir.

Adana’nın doğal bitki örtüsü Akdeniz iklimine ve yaz kuraklığına uyumlu, her mevsim yeşil kalabilen, sert yapraklı, bodur bitki topluluğu olan makidir. Kıyıdan itibaren 700-800 metrelere kadar görülebilen maki topluluğu içinde zeytin, mersin, keçiboynuzu, defne, zakkum, sandal ve kocayemiş gibi ağaçlar bulunmaktadır. Daha yüksek kesimlerde kuraklığa uyumlu Kızılçam, Toros Sediri ve Karaçam türlerinden oluşan iğne yapraklı ormanlara geçilmektedir. Bitki türlerinin çeşitliliği Adana’ya özgün önemli potansiyellerden biridir. Kentin hakim rüzgar yönü kuzey ile kuzey doğu arasındadır.

Yüzölçümü 14.125 km2 olan Adana’nın nüfus yoğunluğu 156/km2’dir. Yıllar itibariyle Adana’da sanayileşme ve sulu tarım olanaklarının cazibesiyle kent nüfusu Türkiye geneline göre daha hızlı olarak artmıştır. Demografik yapı yaş gruplarına göre incelendiğinde genç nüfusun oldukça fazla olduğu görülmektedir. Nüfusun yaklaşık olarak %40’ı 25 yaşının altındadır. Buna ek olarak Çukurova Üniversitesi’nde eğitim gören 45.000 öğrenci de genç nüfusa ayrıca dahil olmaktadır. Buna ek olarak, yeni açılacak vakıf üniversitesiyle birlikte genç nüfusun artması beklenmektedir. Kentsel donatılar göz önüne alındığında genç nüfusa yönelik donatıların yetersizliği göze çarpmaktadır.

Adana’ya ait tarihi yerleşim çekirdeği 1950’lere kadar sınırlarını korumuştur. 1950’den sonra kent doğu-batı aksında, kontrolsüz göç ile birlikte yayılmaya başlamış ve en nihayetinde günümüzdeki kentsel sınırına ulaşmıştır. Kentsel yayılma kontrolsüzce olmasına rağmen, şehre ilişkin önemli yapılar ve odak noktaları merkezde kalmıştır. Bununla birlikte yeni oluşan yerleşim birimlerine ait kamusal mekanlar niteliksiz ve atıl kalarak kentlinin merkeze bağımlılığına çözüm olamamıştır. Bu da kendine yeten kent parçalarının yaratılamamasına neden olmuştur.

Adana çevresindeki illerin ortasında bir nevi köprü görevi görmektedir. Doğu-Batı aksında Mersin-Adana-Osmaniye Yolu ve E90 Adana Çevre yolu bulunmaktadır.

Kuzey-Güney aksında ise Adana-Karataş yolu mevcuttur. Demiryolu hattı olarak da Erciyes Ekspresi Adana’dan geçmektedir. Kent içi ulaşımı için metro hattı projelendirilmesi yapılmaktadır.

KENT OKUMASI // YERİ ANLAMAK

Adana kentini anlamak amacıyla kent okuması yapılarak, kentin farklı dönemlerinde yapılaşmış mahalle dokuları incelenmiştir. Öncelikle Adana’nın tarihi kimliğini oluşturan çekirdekten Tepebağ Mahallesi, son dönem yapılaşmasına örnek olarak gösterilebilecek TOKİ Konutları ve gridal sokak dokusuyla karakteristik bir imgeye sahip Akıncılar Mahallesi örnek kent parçaları olarak seçilmiştir. Tepebağ Mahallesi’nin dokusu incelendiğinde organik aksların mahalleyi oluşturduğu görülmüştür. Bölgedeki yapıların bir çoğunun ileri derecede hasarlı olduğu tespit edilmiştir. Dar sokak kurgusu, iklimsel şartların getirdiği bir senaryo olarak organik bir şekilde kütlelerin arasından sızarak bu mahallenin kılcallarını oluşturmaktadır. TOKİ Konutları incelendiğinde önce aks sisteminin kurgulanması ardından da yüksek katlı konut birimlerinin bu akslar içerisine entegre edilmesiyle şekillendiği görülmüştür. Geniş kent akslarına sahip olmasına rağmen, bu akslarda oluşan boşluklar atıl kalmış ve sıcak bir iklime sahip olan Adana’da herhangi bir koruyucu mimari ve peyzaj elemanı olmadan bu yüzeyler çıplak bırakılmıştır. Bu da kamusal alan olarak nitelendirebileceğimiz mekanların kullanılamamasına neden olmuştur. Akıncılar Mahallesi incelendiğinde, dar sokakların gridal sistem ile kompakt bir kurgu oluşturduğu ve bu sokaklar içerisinde geleneksel ticaret fonksiyonunun konutların altında -zemin kotunda- boylu boyunca devam ettiği, bununla birlikte de yaşayan sokak tipolojisinin ortaya çıktığı anlaşılmıştır. Ayrıca bu yaşam kurgusunda komşuluk ilişkilerinin oldukça önemli olduğu saptanmıştır.

Geleneksel Adana yaşam birimlerinde geçerliliğini koruyan ve mekan kurgusuna katkısı olan mimari öğeler kent okuması üzerinden saptanmıştır. Buna bağlı olarak, bahsedilen kente özgü öğelerin mahalle tasarımında kullanılması öngörülmüştür. Bu öğeler; pergola, yaşayan avlu sistemleri, yayalaştırılmış dar sokaklar, kütleleri bir araya getiren ve kimi zaman da ayıran açık sirkülasyon sistemleri, balkon ve teras kullanımı ve kütlelerde çıkma yapılmasıdır.

Yıllar içerisinde plansız şekilde büyüyen ve organizasyonsuz bir donatı ağına sahip olan mahalle kurguları birçok kentte olduğu gibi Adana’da da göze çarpmaktadır. Bu bağlamda İmar Planı’nın 12. maddesinin öngördüğü şekilde donatıların ihtiyaçlara göre şekillenmiş, optimum erişim mesafeleri göz önüne alınarak mahalle kurgusu oluşturulmuştur.

MAHALLE KURGUSU – “OMURGA”

Daha önceki kentsel ve mimari analizler doğrultusunda bir mahalle senaryosu geliştirilmiştir. Kurgulanan mahalle senaryosunda taşıt yolu için ana akslar belirlenmiş, benimsenen geleneksel dar sokak kurgusuna çağrışım yapan; yapı adalarının birbirine dönük iç kesimlerinde açık sirkülasyon ile işleyen sokak dokuları yaratılmıştır. Ana aksın ve yapı adalarının arasında bulunan yayalaştırılmış dar sokaklar, mahalle bütününde bir gridal sisteme referans vermektedir. Bu gridal sistem geniş ve yeşil bir aks ile kesilmekte ve bu aks kendi içinde dönüşerek hem sert zeminin hem de peyzaj elemanlarının kullanıldığı güçlü bir merkez hattına dönüşmektedir. Bu hat mahalle kurgusunun “omurga”sını oluşturmaktadır. Ana ticari birimler, geleneksel mahalle pazar alanı, dini tesis, eğitim birimi ve sağlık merkezi gibi donatılar bu omurgaya takılan birimler olarak çalışmaktadır. Mahalle, bahsedilen omurga ile birlikte kente sırtını dönmeden kendine yetebilen kompakt bir kurgu ortaya koymaktadır.

Omurga, mahalle boyunca devam ederken kendi içinde bölümlenerek çeşitli büyüklükteki rekreasyon alanlarını da kurgusuna dahil etmeye başlamaktadır. Mahalle odağında tüm kütlelere makul uzaklıkta kurgulanmış meydan, esnek kamusal mekan olarak öngörülmüştür. Aynı zamanda afet sonrası toplanma alanı olarak düşünülen bu meydanda, kalıcı ve büyük strüktürel peyzaj tasarımı yerine hafif, sökülüp takılabilen sistemlerle kurgulanan bir meydan tasarımı düşünülmüştür. Bu aks üzerinde kültür-sanat ve etkinlik birimleri de tasarlanacak ve bu işlevlere ait kütlelerde öğrencilerin de mahalle kurgusuna dahil olmasını destekleyecek yurt birimleri tasarlanacaktır.

Adana büyük bir şehir olmasına rağmen tabakalaşmış insan tipolojilerinin karşılaşma mekanları oldukça azdır. Bu nedenle farklı tipolojideki yaşam biçimlerinin bir arada kurgulanacağı bir mahalle senaryosu düşünülmüştür. Bu doğrultuda farklı sosyokültürel altyapıya sahip insanları ortak kamusal mekanlarda buluşturabilecek esnek mahalle birimleri öngörülmüştür. Böylelikle mahalle sosyolojik olarak da kente ait kompakt bir yapıya sahip olacaktır.

Mahalle omurgası, bisiklet ve yaya aksı ile mahalleyi besleyerek günümüz trafik sorunlarına alternatif bir çözüm sunmaktadır. Bisiklet aksı tüm mahalleyi sarmakta, konut yapı adalarına ise araçlar belirlenmiş olan ana akslardan alınmaktadır.

Omurga, hayali bir düzlemde tasarlanmasına rağmen çoğaltılabilir, eklemlenebilir bir kurguda tasarlanmıştır. Mahalle omurgasının, çevre mahallelerde bulunan akslar ile birleşerek kenti saran bir sosyal aks oluşturulması öngörülmüştür. Omurga aynı zamanda ana bir yeşil aks olarak da tanımlanmıştır. Mahalleli için bir buluşma ve uğrak noktası olması öngörülmüştür. Nefes alan esnek mekanlar ile omurga mahalleliye yaratıcılık imkanı tanımaktadır.

KONUT YAPI ADALARI

Konut yapı adaları mahalle kurgusundaki gridal sistemin içerisinde, belirlenen çekme mesafesi üzerinde tasarlanmıştır. Adana’nın geleneksel konut dokusunun çok katlı olmadığı görülmektedir. Konut kat adedinin, günümüz kent nüfus yoğunluğu göz önüne alınılarak, maksimum 6 katlı olması öngörülmüştür. Bu noktada amaç, belli bir yükseklikte apartman bloğu tasarlamak değil, aksine mahalleye yayılarak kompakt bir bütün oluşturan ve farklı yüksekliklerde tasarlanmış kütleler ile kesişim teraslarına sahip, sosyal yaşama ayak uydurabilen bir konut dokusu yaratmaktır.

Kentin mevsimsel verileri incelendiğinde her mevsimde yarı özel, özel ve kamusal açık alanların rahatlıkla kullanılabildiği görülmektedir. Bu nedenle yaşam birimlerinde sosyal alan olarak terasların önemli bir birleştirici unsur olarak işleyeceği düşünülmektedir. Kütlelerin belli aralıklardan açılarak sokak ile içi içe geçmesi ve aynı zamanda da omurga aksında boylu boyunca devam eden yeşil kuşağın bu açıklıklardan yapı adalarının içerisine sızması kurgulanmıştır.

Yapı adaları belirli bir grid sistemle bir araya gelirken, buradaki sokak kurgusunun gün boyu işlemesi için geleneksel ticari birimlerin kütlelerin zemin katlarında, belli aralıklarla devam etmesi istenmiştir. Ayrıca omurga boyunca devam eden rekreasyon alanları dışında özellikle çocuklar için ‘sokakta oynama ve sosyal becerilerini sokakta geliştirme’ kurgusu benimsenmiştir. Bu anlamda sokak hem yapı adalarını birleştiren hem de mahallede yaşayan farklı tipolojideki ailelere temas yüzeyi sunan önemli bir unsur olarak karşımıza çıkmaktadır.

Kendine yetebilen kompakt kent parçaları yaratmak sadece ihtiyaçların belli bir kent parçası üzerinden giderilmesi için değil yayalaştırmanın yaygınlaştırılması için de önemlidir. Mahalle kurgusunda dar sokaklar sosyal yönden birleştiriciliği ile birlikte yayalaştırmayı sağlaması açısından da önemli bir misyona sahiptir.

Verimli topraklara sahip olan Adana’da hafriyatın minimuma indirilmesi ve yayalaştırmaya olumlu etki sağlaması açısından araç park alanlarının belli kütlelerin yerden yükseltilmiş açıklıklarında ve belli kapasitede konumlanmasına karar verilmiştir. Aynı zamanda Tepebağ Mahallesi ve Adana Höyük’ü örneklerinde de görüldüğü gibi Adana kenti köklü bir tarihe sahiptir. Bu nedenle kentin belirli bölgelerinde kazı ve hafriyat yapılmaması önem taşımaktadır. Bu çıkarım araç parklarının yükselen yapıların altında olmasını güçlü bir şekilde desteklemektedir. Enerji verimliliği açısından, kütlenin yerden koparılması kütlenin kontrolsüz ısınmasını da engellemektedir.

İklim verileri göz önüne alındığında yenilenebilir enerji kaynağı olarak güneş enerjisi Adana için oldukça önemlidir. Bu anlamda güneş enerjisini toplayan solar paneller belirlenen kütlelerin çatılarının formuyla birlikte tasarlanmıştır. Tasarlanacak birçok binada teras çatı kullanımı öngörülmüştür. Kütle ısınmasının önüne geçmek için teras çatılarda fazla bakıma ihtiyaç duymayan ve yoğun güneşe dayanıklı sedum ailesine ait türlerin kullanılması öngörülmüştür.

Analizler ve çıkarımlardan destek alınarak tasarlanan mahalle senaryosunda “omurga” ana fikri ile yola çıkılarak yeşil, yayalaştırılmış ve esnek kamusal mekanlara sahip, sürdürülebilir bir mahalle tasarımı oluşturmak hedeflenmiştir. Bu doğrultuda Adana’ya özgün ve kent kimliğini oluşturan öğeler harmanlanarak bir arada kullanılmış ve ideal kent parçası kurgusu bu harman üzerinden şekillenmiştir.